Bronnen- en literatuurlijst Diagnose: Vrouw
Inleiding
Centraal Bureau voor de Statistiek (2024). Emancipatiemonitor 2024, Den Haag: CBS.
Geraadpleegd via: https://longreads.cbs.nl/emancipatiemonitor-2024/
Centraal Bureau voor de Statistiek (2024). Psychische gezondheid in Nederland sinds 2010, naar leeftijd en geslacht. Op basis van Gezondheidsenquête 2010-2023, Den Haag: CBS.
(https://www.cbs.nl/nl-nl/maatwerk/2024/43/psychische-gezondheid-in-nederland-2010-2023)
Hallers-Haalboom, E. T., Nieuwenhuize, S. van, & Bekker, M. H. J. (2017). Sekse en gender in autismespectrumstoornissen (ASS). Alliantie Gender & Gezondheid, WOMEN Inc. & Tilburg University. Geraadpleegd via: https://www.womeninc.nl/wp-content/uploads/2021/03/Hallers-Haalboom-van-Nieuwenhuijze-Bekker-2017-Factsheet-Autisme.pdf
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Reanimatie bij vrouwen: oefenpop met borsten moet drempel wegnemen. (2022). RTL Nieuws, Geraadpleegd via:
Sitanala, S. (2021). Vrouwen krijgen andere behandeling dan mannen bij de huisarts: ‘Mannenlichaam is nog steeds standaard’. Algemeen Dagblad. Geraadpleegd via: https://www.ad.nl/gezond/vrouwen-krijgen-andere-behandeling-dan-mannen-bij-de-huisarts-mannenlichaam-is-nog-steeds-standaard~a42c0675/
Gezonde levensverwachting naar leeftijd en geslacht. (2024). VZinfo.nl, Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/gezonde-levensverwachting/leeftijd-en-geslacht
Hoofdstuk 1 – De historische genderkloof in de gezondheidszorg
Hardeman, D., Huisman, T., Middelkoop, N. & Stamps, L. (2023). De anatomische les: van Rembrandt tot Damien Hirst. Bussum: Uitgeverij Thoth
Vesalius, A. (1555). On the Fabric of the Human Body in Seven Books / De humani corporis fabrica libri septem. Basel: Joannes Oporinus. Boek 5, hoofdstuk 13-16. Geraadpleegd via: Rijksmuseum onderzoeksbibliotheek.
Bouwman, C. (2022). Het vrouwenlichaam en het medisch-wetenschappelijk onderzoek – deel 1. Atria, Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis. Geraadpleegd via: https://atria.nl/nieuws-publicaties/vrouwenlichaam-medisch-wetenschappelijk-onderzoek-oudheid-middeleeuwen/
Bouwman, C. (2022). Het vrouwenlichaam en het medisch-wetenschappelijk onderzoek – deel 2. Atria, Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis. Geraadpleegd via: https://atria.nl/nieuws-publicaties/het-vrouwenlichaam-en-het-medisch-wetenschappelijk-onderzoek-deel-2/
Weelden, H. C. van, Gijselhart, J. P., en Gijn, J. van (2012). De Graaf en zijn follikel. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde; 156. Geraadpleegd via: https://www.ntvg.nl/artikelen/de-graaf-en-zijn-follikel
Hollewand, K. (2022). De complete clitoris: ontdekt, vergeten en genegeerd. Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis, 29(1), 179-216. https://doi.org/10.5117/JNB2022.007.HOLL
Perez, C. C. (2019). Onzichtbare vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus
Tasca, C., Rapetti, M., Carta, M.G. & Fadda, B. (2012). Women and hysteria in the history of mental health. Clinical Practice & Epidemiology in Mental Health. 8, 110-119. doi: 10.2174/1745017901208010110.
Cremers, E. (2020). Is ze zwanger? Is ze ongesteld? Nee, ze is hysterisch! Babel Magazine. Geraadpleegd via:
https://babelmagazine.nl/2020/05/06/is-ze-zwanger-is-ze-ongesteld-nee-ze-is-hysterisch/
Gender- en sekseverschillen in lichamelijke gezondheid. (z.d.). Rosa vzw. Geraadpleegd via, https://rosavzw.be/nl/themas/lichaam-en-geest/gezondheid/gender-en-sekseverschillen-in-ziekte-en-gezondheid
Laan, E., & Lunsen, R. van (2023). De waarheid over seks. Plezier en gendergelijkheid op planeet aarde. Amsterdam: Singel Uitgeverijen
Nichols, F. H. (2000). History of the Women’s Health Movement in the 20th Century.
Journal of Obstetric, Gynecologic & Neonatal Nursing, 29(1), 56 – 64.
Rich, A. (1972). Women and Madness. The New York Times. Geraadpleegd via:
https://www.nytimes.com/1972/12/31/archives/women-and-madness-by-phyllis-chesler-illustrated-359-pp-new-york.html
Phyllis Chesler, P. (1972). Women and Madness. Chicago: Chicago Review Press.
Ehrenreich, B., & English, D. (2010). Witches, midwives & nurses. A history of women healers. New York: Feminist Press
Kruisheer, K. (2019). De geschiedenis van vrouwen in de geneeskunde. Voordracht voor de Vereniging voor Neurologie, Sectie Geschiedenis. Museum Boerhaave, Leiden. Geraadpleegd via: https://www.vnva.nl/files/277/De%20geschiedenis%20van%20vrouwen%20in%20de%20geneeskunde%20-%20Klazien%20Kruisheer-1.pdf
Dijk, J. G. van (1983). De VNVA van 1933 tot 1983. Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen vijftig jaar actief. Medisch Contact, 41, 1301-1302.
Historical Note / Geschiedenis. Archief Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen (VNVA) 1928-2002. (1988). Atria, Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis. Geraadpleegd via: https://collectie.atria.nl/archives/item/440262-archief-vereniging-van-nederlandse-vrouwelijke-artsen-vnva-1928-2002
Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (2023). Sekse- en gendersensitieve geneeskunde. Utrecht: Prelum
Wit, M. de (2023). Sekse en gender horen thuis in de opleiding van elke medisch specialist. ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/nl/artikel/sekse-en-gender-horen-thuis-de-opleiding-van-elke-medisch-specialist
Keestra, S. (2022). 150 jaar vrouwelijke artsen in Nederland. Pioniers in de wetenschap en strijders voor de rechten van de vrouw. NEMO Kennislink. Geraadpleegd via:
https://www.nemokennislink.nl/facesofscience/blogs/150-jaar-vrouwelijke-artsen-in-nederland/
Isala Van Diest. Eerste vrouwelijke arts in België. (z.d.). Rosa vzw. Geraadpleegd via:
https://rosavzw.be/nl/themas/rolmodellen/wetenschap-techniek/isala-van-diest
Vannieuwenburg, A. (2021). Eerste vrouwelijke arts in België, Isala Van Diest (1842-1916). Het verhaal van een niet aflatende strijd. Humanistisch Verbond (België). Geraadpleegd via: https://www.humanistischverbond.be/blog/787/eerste-vrouwelijke-arts-in-belgie-isala-van-diest-1842-1916/
Registratiecijfers BIG-register per januari 2025. (z.d.). CIBG, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Geraadpleegd via: https://www.bigregister.nl/over-het-big-register/cijfers
Medisch geschoolden (specialisme, arbeidspositie, sector, leeftijd). (z.d.). Geraadpleegd via: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/84776NED/table?dl=76736
Niessen, L. (2022). Hospital Leadership Monitor 2022. TIAS School for Business and Society. Geraadpleegd via: https://www.tias.edu/docs/default-source/kennisartikelen/hospital-leadership-2022.pdf
Paauw, S. (2024). Belangstelling voor geneeskundeopleiding bij bijna alle faculteiten gedaald. Medisch Contact. Geraadpleegd via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/nieuwsartikel/belangstelling-voor-geneeskundeopleiding-bij-bijna-alle-faculteiten-gedaald
Taalman, N. (2023). Deze ‘wet’ verklaart (een deel van) de groeiende loonkloof. OneWorld. Geraadpleegd via: https://www.oneworld.nl/mensenrechten/deze-wet-verklaart-een-deel-van-de-groeiende-loonkloof/
Mens-Verhulst, J. van & Waaldijk, B. (red.) (2008). Vrouwenhulpverlening 1975-2000. Beweging in en rond de gezondheidszorg. Houten: Bohn Stafleu van Loghum
Briët, J.W., Weijenberg, J.H., & Homan, J. (2001). Ethisch kompas. Medisch Contact. Geraadpleegd via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/ethisch-kompas
KNMG. (2022). KNMG-Gedragscode voor artsen. Geraadpleegd via: https://www.knmg.nl/actueel/dossiers/kwaliteit-en-veiligheid-2/gedragscode-voor-artsen
Plataforma SINC. (2008). Medical Textbooks Use White, Heterosexual Men As A ‘Universal Model’. ScienceDaily. Geraadpleegd via: www.sciencedaily.com/releases/2008/10/081015132108.htm
Dijkstra, A.F., Verdonk, P. & Lagro-Janssen, A.L.M. (2008). Gender bias in medical textbooks: examples from coronary heart disease, depression, alcohol abuse and pharmacology. Medical Education, 42: 1021-1028. Geraadpleegd via: https://doi.org/10.1111/j.1365-2923.2008.03150.x
In: Perez, C. C. (2019). Onzichtbare vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus
Steege, L. ter (2022). De witte huid domineert de medische literatuur. Arts in Spe. Geraadpleegd via: https://www.medischcontact.nl/arts-in-spe/nieuws/ais-artikel/de-witte-huid-domineert-de-medische-literatuur
Lagro-Janssen, T., Scholte, J. & Meulen, S. van der (2017). De implementatie van sekse en gender in het bachelor curriculum van de acht medische faculteiten in Nederland. Radboudumc.
Toolkit Komt een mens bij de dokter, voor zorg- en hulpverleners. (z.d.). Rutgers, COC Nederland en WOMEN Inc. Geraadpleegd via: https://detoolkit.komteenmensbijdedokter.nl/
Hoofdstuk 2 – De verschillen tussen het vrouwen- en mannenlichaam
Nederlanders korter, maar nog steeds lang. (2021). Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2021/37/nederlanders-korter-maar-nog-steeds-lang
Lengte en gewicht van personen, vanaf 1981. (2024). CBS Statline. Geraadpleegd via: https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/81565NED/table
Weefsels – steunweefsel – vetweefsel. (z.d.). ReumaZorg Nederland. Geraadpleegd via:
https://reumazorgnederland.nl/weefsels-vetweefsel/
Dahl, H. A., Rodahl, K., Stromme, S. B., & Åstrand, P. (2003). Textbook of work physiology: physiological bases of exercise. 4th ed. Champaign (Ill.): Human kinetics.
Daanen, H. (2023). Bij hittegolven sterven relatief meer oudere vrouwen dan oudere mannen. ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/nl/artikel/bij-hittegolven-sterven-relatief-meer-oudere-vrouwen-dan-oudere-mannen
Vocht en drinken. (z.d.). Voedingscentrum. Geraadpleegd via:
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vocht.aspx
Whitley, H., Lindsey, W. (2009). Sex-based differences in drug activity. American Family Physician 1;80(11): 1254-1258. In: Perez, C. C. (2019). Onzichtbare vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus
Laan, E., & Lunsen, R. van (2023). De waarheid over seks. Plezier en gendergelijkheid op planeet aarde. Amsterdam: Singel Uitgeverijen
Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (2023). Sekse- en gendersensitieve geneeskunde. Utrecht: Prelum
Blécourt, K. de, & Oud, B. (2023). Diversiteit is de realiteit. Handreiking, 2023. Alliantie Gezondheidszorg op maat. Geraadpleegd via: https://detoolkit.komteenmensbijdedokter.nl/wp-content/uploads/2023/08/Handreiking-diversiteit-is-realiteit-2023.pdf
Frisch, M., Moseholm, E., Andersson, M., Bernhard Andresen, J., & Graugaard, C. (2019). Sex in Denmark. Key findings from Project SEXUS 2017-2018. Aalborg, Denmark: State Serum Institute (Department of Epidemiological Research)
Geslachtskenmerken. (2022). Transgender Infopunt. Geraadpleegd via:
https://www.transgenderinfo.be/nl/identiteit/concepten/geslachtskenmerken
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
McKinsey Health Institute. Ellingrud, K., Perez, L., Petersen, A., & Sartori, V. (2024). Closing the women’s health gap: A $1 trillion opportunity to improve lives and economies. Geraadpleegd via: https://www.mckinsey.com/mhi/our-insights/closing-the-womens-health-gap-a-1-trillion-dollar-opportunity-to-improve-lives-and-economies
Vocht en drinken. (z.d.). Voedingscentrum. Geraadpleegd via:
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vocht.aspx
Ik heb een depressie na de bevalling. (2023). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via: https://www.thuisarts.nl/depressie-na-bevalling/ik-heb-depressie-na-bevalling
Droogers, M. (z.d.). Zwangerschap en depressie. Trimbos instituut. Geraadpleegd via:
Gijsbers, L., & Duist, L. van (2022). Een onderzoek naar de invloed van de overgang op het dagelijks leven van vrouwen. Motivaction, peiling in opdracht van WOMEN Inc.
Van der Pijl et al. (2022). Disrespect and abuse during labour and birth amongst 12,239 women in the Netherlands: a national survey. Reproductive Health, 19(160). https://doi.org/10.1186/s12978-022-01460-4
Aandoeningen verband houdend met zwangerschap, bevalling en kraambed. (2022). VZinfo.nl. Geraadpleegd via: https://www.vzinfo.nl/aandoeningen-verband-houdend-met-zwangerschap-bevalling-en-kraambed/Moedersterfte
Santen, M. van (2024). Verloskundige Bahareh Goodarzi: ‘Stop met wegkijken’. Arts en Auto. Geraadpleegd via: https://www.artsenauto.nl/verloskundige-bahareh-goodarzi-stop-met-wegkijken/
Kooijman, M. (2024). Verloskundige Bahareh Goodarzi: ‘Op je opleiding leer je zwangere mensen discrimineren’. OneWorld. Geraadpleegd via: https://www.oneworld.nl/mensenrechten/verloskundige-bahareh-goodarzi-op-je-opleiding-leer-je-seksisme-en-racisme-normaliseren/
Goodarzi, B. & Borrel, D. (2024). Baren buiten de box. Over hoe de geboortezorg niet voor iedereen gelijk is. Amsterdam: De Arbeiderspers
Beel, V. (2023). De overgang is geen ziekte: ‘Blijkbaar moet elke generatie dit
opnieuw ontdekken’. De Standaard.
Vankersschaever, S. (2023). Bij menopauze zitten kwaal én behandeling in de verdomhoek. De Standaard.
Hoofdstuk 3 – De verschillen tussen vrouwen en mannen in de spreekkamer
Vanhommerig, J., Hek, K., Overbeek, L. (2024). Nivel-cijfers Zorg die de huisarts verleent – aard en omvang. Geraadpleegd via: https://www.nivel.nl/nl/zorg-en-ziekte-in-cijfers/cijfers-zorgverleners-eerste-lijn/cijfers-zorg-die-huisarts-verleent
Bes, J., Heins, M., Weesie, Y., Hout, V. van der, Baarda, E., Knottnerus, B., Hasselaar, J., Overbeek, L., Hek, K., Vanhommerig, J. (2024). Zorg door de huisarts. Nivel Zorgregistraties Eerste Lijn: jaarcijfers 2023 en trendcijfers 2019-2023. Utrecht: Nivel
Geraadpleegd via: https://www.nivel.nl/nl/publicatie/zorg-door-de-huisarts-nivel-zorgregistraties-eerste-lijn-jaarcijfers-2023-en
In de spreekkamer communiceren vrouwen niet anders dan mannen. Interview met huisarts en onderzoeker Tim Olde Hartman. (2022). ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/nl/artikel/de-spreekkamer-communiceren-vrouwen-niet-anders-dan-mannen
Ballering, A., Muijres, D., Uijen, A., Rosmalen, J., & Hartman, T. O. (2022). Man-vrouwverschillen in diagnostisch onderzoek. Huisarts en Wetenschap, 65(5), pp. 10-15. https://doi.org/10.1007/s12445-022-1437-7
Centraal Bureau voor de Statistiek (2024). Emancipatiemonitor 2024, Den Haag: CBS.
Universele verklaring van de rechten van de mens. United Nations, Department of Public Information, New York. Geraadpleegd via: https://www.ohchr.org/en/human-rights/universal-declaration/translations/dutch-nederlands
Snijders, F. (2018). Toegang tot zorg is een mensenrecht. Voor kwetsbare groepen schiet de gezondheidszorg tekort. Medisch Contact. Geraadpleegd via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/toegang-tot-zorg-is-een-mensenrecht
Gezondheidsverschillen duurzaam aanpakken. (2019). Pharos. Geraadpleegd via: https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2020/04/Gezondheidsverschillen-duurzaam-aanpakken_Pharos_mei-2019-1.pdf
Sociaal economische gezondheidsverschillen (SEGV). (2019). Pharos. Geraadpleegd via: https://www.pharos.nl/factsheets/sociaaleconomische-gezondheidsverschillen-segv/
Heijmans, M., Cariot, L., Brabers, A., & Rademakers, J. (2024). Infographic. Eén op de drie Nederlanders heeft onvoldoende of beperkte gezondheidsvaardigheden – feiten en cijfers 2023. Utrecht: Nivel. Geraadpleegd via: https://www.nivel.nl/nl/publicatie/infographic-een-op-de-drie-nederlanders-heeft-onvoldoende-beperkte
Aanpak laaggeletterdheid. (z.d.). Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Geraadpleegd via: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/laaggeletterdheid/aanpak-laaggeletterdheid
Levensverwachting naar opleiding. (2024). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/levensverwachting/opleiding
Gezonde levensverwachting naar opleiding (2024). Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/gezonde-levensverwachting/opleiding
Gezonde levensverwachting (geslacht, leeftijd en onderwijsniveau). (2023). CBS Statline. Geraadpleegd via: https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/84842NED/table
Peters, I.A., Heetkamp, K.M., Ursem, N.T.C., Steegers, E.A.P., Denktaş, S., & Knapen, M.F.C.M. (2018). Ethnicity and Language Proficiency Differences in the Provision of and Intention to Use Prenatal Screening for Down’s Syndrome and Congenital Anomalies. A Prospective, Non-selected, Register-Based Study in the Netherlands. Maternal and Child Health Journal, 22(3): pp. 343-354. doi: 10.1007/s10995-017-2364-2.
Loenen, T. van, Hosper, K., & Venderbos, J. (2022). Discriminatie en gezondheid. Over de invloed van discriminatie (in de zorg) op gezondheidsverschillen en wat we hieraan kunnen doen. Pharos, expertisecentrum gezondheidsverschillen.
Baars, R. van. (2015). Verbetering van preventie van baarmoederhalskanker met behulp van HPV-zelfafname, colposcopie en biomarkers. Tijdschrift voor Infectieziekten, 10(1), pp. 14-16
Giessen, J. van der et al. (2021). Communication about breast cancer genetic counseling with patients with limited health literacy or a migrant background: evaluation of a training program for healthcare professionals. Journal of Community Genetics, 12(1), pp. 91-99. doi: 10.1007/s12687-020-00497-x.
Lamkaddem, M. et al. (2017). Ethnic differences in colon cancer care in the Netherlands: a nationwide registry-based study. BMC Cancer, 17 (312), https://doi.org/10.1186/s12885-017-3241-5
Gezondheid en zorggebruik; persoonskenmerken, 2014-2021. (2022). CBS Statline. Geraadpleegd via: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83005ned/table?fromstatweb
Gezonde levensverwachting; inkomen en welvaart. (2024). CBS Statline. Geraadpleegd via:
https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/85445NED/table?defaultview&dl=747D6
Factsheet seksuele oriëntatie. (2021). Alliantie Gezondheidszorg op Maat. Geraadpleegd via: https://komteenmensbijdedokter.nl/wp-content/uploads/2021/11/Factsheet-seksuele-orientatie-gezondheid-1.pdf
Kuyper, L. (2015). Jongeren en seksuele oriëntatie. Ervaringen van en opvattingen over lesbische, homoseksuele, biseksuele en heteroseksuele jongeren. Den Haag: SCP.
Beusekom, G. van & Kuyper, L. (2018). LHBT-monitor 2018. De leefsituatie van lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender personen in Nederland. Den Haag: SCP.
Joemmanbaks, F. & Derckx, T. (2024). Multipele Minderheidsstress onder lhbti+ personen. Mentale gezondheidsverschillen verklaard vanuit een intersectioneel perspectief. Rutgers, COC Nederland en WOMEN Inc. Geraadpleegd via: https://rutgers.nl/onderzoeken/minderheidsstress-onder-lhbti-personen/
Blécourt, K. de, & Oud, B. (2023). Diversiteit is de realiteit. Handreiking, 2023. Alliantie Gezondheidszorg op maat. Geraadpleegd via: https://detoolkit.komteenmensbijdedokter.nl/wp-content/uploads/2023/08/Handreiking-diversiteit-is-realiteit-2023.pdf
Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (2023). Sekse- en gendersensitieve geneeskunde. Utrecht: Prelum
Hoogen, B. van den (2021). Waarom het goed is om te beseffen dat er een -medisch- verschil is tussen mannen en vrouwen. Algemeen Dagblad. Geraadpleegd via: https://www.ad.nl/alphen/waarom-het-goed-is-om-te-beseffen-dat-er-een-medisch-verschil-is-tussen-mannen-en-vrouwen~a0ac4f74/
Gijsbers van Wijk, C.M.T., & Kolk, A.M. (1997). Sekseverschillen in gezondheidszorg. Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde; 141(6): 283-7. In: Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Janssen, S.M., & Lagro-Janssen, A.L. (2012). Physician’s gender, communication style, patient preferences and patient satisfaction in gynecology and obstetrics: a systematic review. Patient Education and Counseling; 89: 221-226.
Lagro-Janssen, T. (2014). Gender, gelijkheid en geneeskunde. Huisarts & Wetenschap; 57: 452-6.
Vos, H.M., van Delft, D.H., de Kleijn, M.J., Nielen, M.M., Schellevis, F.G., & Lagro-Janssen, A.L. (2014). Selective prevention of cardiometabolic diseases in general practice: attitudes and working methods of male and female general practitioners before and after the introduction of the Prevention Consultation guideline in the Netherlands. Journal of Evaluation in Clinical Practice, 20(4): 478-85.
‘Met aandacht voor gender kunnen artsen persoonsgerichte zorg bieden’. (2023). ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/nl/artikel/met-aandacht-voor-gender-kunnen-artsen-persoonsgerichte-zorg-bieden
Schäfer G., et al. (2016). Health care providers’ judgments in chronic pain: The influence of gender and trustworthiness. Pain. 157(8):1618-1625.
In: Care4everyBody (2023). Mind the gap. Costs, consequences and correction of sex and gender inequality in medicine. Geraadpleegd op: https://www.care4everybody.org/
Westergaard et al. (2019). Population-wide analysis of differences in disease progression patterns in men and women. Nature Communications, 10 (1), DOI: 10.1038/s41467-019-08475-9. In: McKinsey Health Institute. Ellingrud, K., Perez, L., Petersen, A., & Sartori, V. (2024). Closing the women’s health gap: A $1 trillion opportunity to improve lives and economies. Geraadpleegd via: https://www.mckinsey.com/mhi/our-insights/closing-the-womens-health-gap-a-1-trillion-dollar-opportunity-to-improve-lives-and-economies
Broersma, B. (2021). Komt een m/v bij de dokter. Rijksuniversiteit Groningen. Geraadpleegd via: https://www.rug.nl/about-ug/latest-news/news/archief2021/nieuwsberichten/equality-at-the-surgery
Johnell, K., & Fastbom, J. (2011). Gender and use of hypnotics or sedatives in old age:
a nationwide register-based study. International Journal of Clinical Pharmacy, 33(5): 788-793; Waals, F.W. van der, Mohrs, J., & Foets, M. (1993). Sex differences among recipients of benzodiazepines in Dutch general practice. British Medical Journal. 307(6900): 363-366. In: Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Devastatingly pervasive: 1 in 3 women globally experience violence. (2021). World Health Organization. Geraadpleegd via: https://www.who.int/news/item/09-03-2021-devastatingly-pervasive-1-in-3-women-globally-experience-violence
De Graaf et al. (2017). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2017. Delft: Eburon
De Graaf et al. (2024). Seks onder je 25e 2023. Rutgers en Soa Aids Nederland, i.s.m. RIVM en CBS.
Römkens, R., & Lo Fo Wong, S. (2023). Intiem partnergeweld. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 456-469). Utrecht: Prelum.
Hoofdstuk 4 – Het hart
Overledenen; belangrijke doodsoorzaken (korte lijst), leeftijd, geslacht. (2024). CBS Statline. Geraadpleegd via: https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/7052_95/table?ts=1713704264548
Koop, Y., Wimmers, R.H., Bots, M.L., & Vaartjes, I. (2022). Jaarcijfers Hart- en Vaatziekten 2022. Universitair Medisch Centrum Utrecht, en Hartstichting, Den Haag. Geraadpleegd via: https://www.hartenvaatcijfers.nl/jaarcijfers/jaarcijfers-hart-en-vaatziekten-2022-9a67f
Cijfers hart- en vaatziekten. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd via: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/cijfers-hart-en-vaatziekten
Heart attack diagnosis missed in women more often than in men. (2021). European Society of Cardiology. Geraadpleegd via: https://www.escardio.org/The-ESC/Press-Office/Press-releases/Heart-attack-diagnosis-missed-in-women-more-often-than-in-men
Martinez-Nadal et al. (2021). An analysis based on sex & gender in the chest pain unit of an emergency department during the last 12 years. European Heart Journal. Acute Cardiovascular Care, 10(1),122. doi: 10.1093/ehjacc/zuab020.122.
Roswell, R.O., Kunkes, J., Chen A.Y., Chiswell, K., Iqbal, S., Roe, M.T., & Bangalore, S. (2017). Impact of Sex and Contact-to-Device Time on Clinical Outcomes in Acute ST-Segment Elevation Myocardial Infarction-Findings from the National Cardiovascular Data Registry. Journal of the American Heart Association, 11;6(1). doi: 10.1161/JAHA.116.004521.
Koop, Y., Wimmers, R.H., Bots, M.L., & Vaartjes, I. (2022). Basiscijfers hartinfarct. Universitair Medisch Centrum Utrecht, en Hartstichting, Den Haag. Geraadpleegd via: https://www.hartenvaatcijfers.nl/jaarcijfers/basiscijfers-hartinfarct-2ad57
Brugada, P. (2023). Ons hart. De complete handleiding. Tielt: Uitgeverij Lannoo
Podcast Rebelle Openhartig, aflevering 1: het vrouwenhart. (2023). Rebelle vzw. Geraadpleegd via: https://www.rebelle-vzw.be/podcast-rebelle-openhartig
Women are 50% more likely than men to be given incorrect diagnosis following a heart attack. (2016). British Heart Foundation. Geraadpleegd via: https://www.bhf.org.uk/what-we-do/news-from-the-bhf/news-archive/2016/august/women-are-50-per-cent-more-likely-than-men-to-be-given-incorrect-diagnosis-following-a-heart-attack
Wu, J., Gale, C.P., Hall, M., Dondo, T.B., Metcalfe, E., Oliver, G., Batin, P.D., Hemingway, H., Timmis, A., & West, R.M. (2018). Editor’s Choice – Impact of initial hospital diagnosis on mortality for acute myocardial infarction: A national cohort study, European Heart Journal. Acute Cardiovascular Care, 7(2), pp.139-148.
https://doi.org/10.1177/2048872616661693
Wittekoek, J. (2023). Het vrouwenhart. Hilversum: Uitgeverij Lucht
Zo werkt het hart. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd via:
https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/bouw-en-werking-hart
Canto, J.G., Goldberg, R.J., Hand, M.M., Bonow, R.O., Sopko, G., Pepine, C.J., & Long, T. (2007). Symptom presentation of women with acute coronary syndromes: myth vs reality. Archives of internal medicine; 167:2405-2413.
Patiëntenfolder Coronaire functietest. (z.d.). Leids Universitair Medisch Centrum. Geraadpleegd via: https://www.lumc.nl/afdelingen/hartziekten/diagnoses-en-behandelingen/coronaire-functietest/
Hartfilmpje: onderzoek van het hart (ECG). (z.d.). Universitair Medisch Centrum Groningen. Geraadpleegd via: https://www.umcg.nl/-/hartfilmpje
MRI. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd via: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/medische-onderzoeken/mri
Hartkatheterisatie. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd via: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/medische-onderzoeken/hartkatheterisatie
Overledenen; belangrijke doodsoorzaken (korte lijst), leeftijd, geslacht. (2024). CBS Statline. Geraadpleegd via: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/7052_95/table?fromstatweb
Huxley, R.R., & Woodward, M. (2011). Cigarette smoking as a risk factor for coronary heart disease in women compared with men: a systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies. Lancet, doi:10.1016/S0140-6736(11)60781-2
Hebben migrainepatiënten een verhoogd risico op hart- en vaatziekten? (z.d.). Care4migraine. Geraadpleegd via: https://care4migraine.nl/expert-aan-het-woord/hebben-migrainepatienten-een-verhoogd-risico-op-hart-en-vaatziekten
Wouters, L. (2018). Migraine en cardiovasculaire ziekten. Huisarts en Wetenschap. Geraadpleegd via: https://www.henw.org/artikelen/migraine-en-cardiovasculaire-ziekten
Adelborg, K., Szépligeti, S.K., Holland-Bill, L., Ehrenstein, V., Horváth-Puhó, E., Henderson, V.W., & Sørensen, H.T. (2018). Migraine and risk of cardiovascular diseases: Danish population based matched cohort study. British Medical Journal; 360:96. doi: 10.1136
Dijkhuizen, S. (2020). Meer hart- en vaatziekten bij vrouwen met migraine met aura. Huisarts en Wetenschap. Geraadpleegd via: https://www.henw.org/artikelen/meer-hart-en-vaatziekten-bij-vrouwen-met-migraine-met-aura
Kurth, T., Rist, P.M., Ridker, P.M., Kotler, G., Bubes, V., & Buring, J.E. (2020). Association of Migraine With Aura and Other Risk Factors With Incident Cardiovascular Disease in Women. JAMA. 323(22): pp.2281-2289. doi: 10.1001/jama.2020.7172.
Harding, S. (2022). Why gender is at the heart of the matter for cardiac illness. The Guardian. Geraadpleegd via: https://www.theguardian.com/society/2022/sep/18/why-gender-is-at-the-heart-of-the-matter-for-cardiac-illness
Problemen in de kleine vaatjes van het hart: coronaire vaatdysfunctie. (z.d.). Hartstichting. Geraadpleegd via: https://www.hartstichting.nl/hart-en-vaatziekten/vrouwen-en-hart-en-vaatziekten/problemen-de-kleine-vaatjes-van-het-hart
De Vries et al. (2019). Sex differences in adverse drug reactions reported to the National Pharmacovigilance Centre in the Netherlands. British Journal of Clinical Pharmacology; 85(7), pp.1507-1515.
Bruijn, J. de (2023). Langzaam geeft het vrouwenhart haar geheimen prijs. Amazing Erasmus MC. Geraadpleegd via: https://amazingerasmusmc.nl/hart-vaat/langzaam-geeft-het-vrouwenhart-haar-geheimen-prijs/
Aribas, E. (2023). A Sex-Specific Approach to Cardiometabolic Disorders. Doctoral Thesis. Erasmus University Rotterdam.
Werkgroep Gender. (2020). Pijn op de borst zonder obstructief coronairlijden. NVVC Leidraad. Nederlandse vereniging voor cardiologie. Geraadpleegd via:
Hoofdstuk 5 – De hersenen
Sommer, I. (2023). Het vrouwenbrein. Amsterdam: Atlas Contact
Eliot, L. et al. (2021). Dump the “dimorphism”: Comprehensive synthesis of human brain studies reveals few male-female differences beyond size. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. Doi: 10.1016/j.neubiorev.2021.02.026;
In: Huiberts, A. (2021). Triviale breinverschillen man-vrouw. Een kwestie van volume. De Psycholoog. Het Nederlands Instituut van Psychologen. Geraadpleegd via:
https://www.tijdschriftdepsycholoog.nl/nieuws/triviale-breinverschillen-man-vrouw/
Posthumus, E. (2022). Hoeveel verschillen mannen- en vrouwenbreinen nu echt van elkaar? Quest. Geraadpleegd via: https://www.quest.nl/mens/psychologie/a40151088/hoeveel-verschillen-mannen-en-vrouwenbreinen/
Women’s Brains. In: Gould, S. J. (1980). The Panda’s Thumb, pp. 152-159, New York | London: W.W. Norton & company. Geraadpleegd via: https://faculty.washington.edu/lynnhank/wbgould.pdf
Szymanowicz, A., & Furnham, A. (2013). Gender and gender role differences in self- and other-estimates of multiple intelligences. The Journal of Social Psychology, 153(4): pp. 399-423. doi: 10.1080/00224545.2012.754397.
Mentale gezondheid jeugd in cijfers. (z.d.). Trimbos instituut. Geraadpleegd via:
https://www.trimbos.nl/kennis/mentale-gezondheid-preventie/expertisecentrum-mentale-gezondheid/mentale-gezondheid-jeugd/cijfers/
Mentale gezondheid jongeren afgenomen. (2022). Centraal Bureau voor de statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/22/mentale-gezondheid-jongeren-afgenomen
Stevens, G., & Dorsselaer, S. van (2022). HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) 2021. Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Universiteit Utrecht. Geraadpleegd via: https://hbscnederland.nl/nieuw-nederlands-rapport/
Eenzaamheid naar leeftijd en geslacht. (2024). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/eenzaamheid/leeftijd-en-geslacht#eenzaam-scholieren
Knoops, K. (2023). Middelengebruik en psychische gezondheid bij jongeren. Jaarrapport Landelijke Jeugdmonitor 2023. Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://longreads.cbs.nl/jeugdmonitor-2023/middelengebruik-en-psychische-gezondheid-bij-jongeren/
Centraal Bureau voor de Statistiek. (2024). Psychische gezondheid in Nederland sinds 2010, naar leeftijd en geslacht. Op basis van Gezondheidsenquête 2010-2023, Den Haag: CBS. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/maatwerk/2024/43/psychische-gezondheid-in-nederland-2010-2023
Posttraumatische stressstoornis naar leeftijd en geslacht. (z.d.). VZinfo.nl. Geraadpleegd via: https://www.vzinfo.nl/posttraumatische-stressstoornis/leeftijd-en-geslacht
Schizofrenie (z.d.). Hersenstichting. Geraadpleegd via:
https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/schizofrenie/
Persoonlijkheidsstoornissen | Borderline-PS. (z.d.). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/persoonlijkheidsstoornissen/borderline-ps
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Centraal Bureau voor de Statistiek (2022). Emancipatiemonitor 2022, Den Haag: CBS.
Mentale gezondheid jongeren afgenomen. (2022). Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/22/mentale-gezondheid-jongeren-afgenomen
Stevens, G., Rombouts, M., Maes, M., Zondervan, A., Dorsselaer, S. van, Schouten, F., & Scheffers-van Schayck, T. (2023). Jong na corona. Welzijn van jongeren tussen 2017 en 2022 en inzet van NP Onderwijsmiddelen door scholen. Universiteit Utrecht en Trimbos instituut. Geraadpleegd via: https://www.uu.nl/sites/default/files/Jong-na-corona.pdf
Hollander, E. de, Plantinga-Muis, L., Boer, J., Gerkema, M., Koning, M., Schurink, T., & Loef, B. (2023). Invloed van de corona-epidemie op de gezondheid en leefstijl van Nederlandse volwassenen. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieu. Geraadpleegd via: https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2022-0182.pdf
Reep, C., & Hupkens, C. (2021). Ervaren impact corona op mentale gezondheid en leefstijl. Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/ervaren-impact-corona-op-mentale-gezondheid-en-leefstijl/3-mentale-gezondheid-en-corona
Care4everyBody (2023). Mind the gap. Costs, consequences and correction of sex and gender inequality in medicine. Geraadpleegd via: https://www.care4everybody.org/
Adams-Prassl, A., Boneva, T., Golin, M., & Rauh, C. (2022). The impact of the coronavirus lockdown on mental health: evidence from the United States, Economic Policy, 37(109), pp. 139–155, https://doi.org/10.1093/epolic/eiac002
Depressie en andere stemmingsstoornissen. (z.d.). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/depressie-en-andere-stemmingsstoornissen/oorzaken
Hallers-Haalboom, E. T., Kunst, L., Langeland, E. W., & Bekker M.H.J. (2017). Sekse en gender bij depressieve stoornissen. Alliantie Gender & Gezondheid, WOMEN Inc. & Tilburg University. Geraadpleegd via: https://www.womeninc.nl/wp-content/uploads/2021/03/Factsheet-brochure-Gender-depressie.pfd_.pdf
Nuijen, J., Bon-Martens, M. van, Graaf, R. de, Have, M. ten, Poel, A. van der, Beurs, D., Nielen, M., Verhaak, P., & Voorrips, L. (2017). Zicht op depressie: de aandoening, preventie en zorg. Themarapportage van de Staat van Volksgezondheid en Zorg. Trimbos instituut. Geraadpleegd via:
https://www.trimbos.nl/docs/262989cc-bc35-48cb-a2ef-2d35fc48c266.pdf
Cijfers depressie en suïcide. (z.d.). Trimbos Instituut. Geraadpleegd via:
https://www.trimbos.nl/kennis/cijfers/depressie/
Sonnenberg, C. (2023). Depressie. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 299-316). Utrecht: Prelum
Bouma, K. (2024). Waarom zijn het zo vaak meisjes en jonge vrouwen die zichzelf verliezen in het donker? De Volkskrant. Geraadpleegd via: https://www.volkskrant.nl/binnenland/waarom-zijn-het-zo-vaak-meisjes-en-jonge-vrouwen-die-zichzelf-verliezen-in-het-donker~bfe70292/
Traag, T., & Hoogenboezem, J. (2021). Zelfdoding in Nederland: een overzicht vanaf 1950. Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/zelfdoding-in-nederland-een-overzicht-vanaf-1950/2-resultaten
Verweij, G., & Houben-van Herten, M. (2013). Bevolkingstrends 2013: Depressiviteit en antidepressiva in Nederland. Centraal Bureau voor de Statistiek: Den Haag; Zorgregistraties eerste lijn. (2015). NIVEL: Utrecht. In: Hallers-Haalboom, E. T., Kunst, L., Langeland, E. W., & Bekker M.H.J. (2017). Sekse en gender bij depressieve stoornissen. Alliantie Gender & Gezondheid, WOMEN Inc. & Tilburg University. Geraadpleegd via: https://www.womeninc.nl/wp-content/uploads/2021/03/Factsheet-brochure-Gender-depressie.pfd_.pdf
Ramaker, V., Bolier, L., Engen, M. van, Morren, K., & Tuithof, M. (2024). Monitor Mentale Gezondheid en Zwangerschap 2023. Trimbos instituut. Geraadpleegd via: https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/tri-52-001-monitor-mentale-gezondheid-en-zwangerschap-2023/
Psouni, E., Agebjörn, J., Linder, H., (2017). Symptoms of depression in Swedish fathers in the postnatal period and development of a screening tool. Scandinavian Journal of Psychology, 58 (28). DOI:10.1111/sjop.12396
Wijngaarden, P. van & Kooij, S. (2023). Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 270-283). Utrecht: Prelum
Factsheet Psychiatrie sekse en gender. (z.d.). Sekse en gender in de medische vervolgopleidingen. ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/sites/zonmw/files/2023-11/Factsheet-Sekse-en-gender_Psychiatrie.pdf
Dorani, F., Bijlenga, D., Beekman, A.T.F., Someren, E.J.W. van, & Kooij J.J.S. (2021). Prevalence of hormone-related mood disorder symptoms in women with ADHD. Journal of Psychiatric Research;133:10-15. doi: 10.1016/j.jpsychires.2020.12.005.
ADHD. (z.d.). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
Reis Chantre, A. dos. (2024). Vrouw, zwart en ADHD: ‘Alle witte hulpverleners begrepen mij niet’. OneWorld. Geraadpleegd via: https://www.oneworld.nl/identiteit/vrouw-zwart-en-adhd-alle-witte-hulpverleners-begrepen-mij-niet/
Abigail Agyei, A. (2022). Yes, Black women have ADHD too and need your attention! TEDx University of Essex. YouTube. Geraadpleegd via: https://www.youtube.com/watch?v=9x7I2Jc9ebY
Hallers-Haalboom, E. T., Nieuwenhuize, S. van, & Bekker, M. H. J. (2017). Sekse en gender in autismespectrumstoornissen (ASS). Alliantie Gender & Gezondheid, WOMEN Inc. & Tilburg University. Geraadpleegd via: https://www.womeninc.nl/wp-content/uploads/2021/03/Hallers-Haalboom-van-Nieuwenhuijze-Bekker-2017-Factsheet-Autisme.pdf
Blijd-Hoogewys, E., & Gaag, J. van der. (2023). Autismespectrumstoornissen. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 284-298). Utrecht: Prelum
Sevil, M. (2018). Mensen met autisme zijn vaker bi- of homoseksueel. Het Parool. Geraadpleegd via: https://www.parool.nl/nieuws/mensen-met-autisme-zijn-vaker-bi-of-homoseksueel~b20be8a1/
Autisme en genderdiversiteit. (z.d.). Transgender infopunt. Geraadpleegd via:
https://www.transgenderinfo.be/nl/gezondheid/autisme-en-genderdiversiteit
Loubna El Yandouzi, L. el. (2024). Aut There. Omroep Zwart | Zouka. Documentaire Geraadpleegd via: https://www.npodoc.nl/documentaires/2024/03/aut-there
Wagenaar, M. (2024). ‘De huidige representatie van vrouwen met autisme is schrijnend’. In gesprek over autisme bij vrouwen van kleur. NPO Doc. Geraadpleegd via: https://www.npodoc.nl/verdieping/artikelen/2024/autisme
Arend, B. van der, Casteren, D. van, Brink, A.M. van den, & Terwindt, G. (2023). Migraine. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 179-197). Utrecht: Prelum
De rol van hormonen bij migraine en diabetes. (z.d.). ZonMw. Geraadpleegd via:
https://www.zonmw.nl/nl/artikel/de-rol-van-hormonen-bij-migraine-en-diabetes
Lipton (2001). Prevalence and burden of migraine in the United States: data from the American Migraine Study II.
Lipton, R.B., Stewart, W.F., Diamond, S., Diamond, M.L., & Reed, M. (2001). Prevalence and burden of migraine in the United States: data from the American Migraine Study II. Headache;41(7), pp. 646-657. doi: 10.1046/j.1526-4610.2001.041007646.x.
Steiner, T.J., Scher, A.I., Stewart, W.F., Kolodner, K., Liberman, J., & Lipton R.B. (2003). The prevalence and disability burden of adult migraine in England and their relationships to age, gender and ethnicity. Cephalalgia;23, pp. 519–527.
Launer, L.J., Terwindt, G.M., & Ferrari, M.D. (1999). The Prevalence and Characteristics of Migraine in a Population Based Cohort. The G.E.M.-Study (GEM=Genetic Epidemiology of Migraine). Neurology; 53(3), pp. 537-542.
Grøtta Vetvik, K., & MacGregror, A. (2017). Sex Differences in the epidemiology, clinical features, and pathophysiology of migraine. Lancet Neurology; 16, p. 76-87. doi:10.1016/S1474-4422(16)30293-9
Linde, M., Gustavsson, A., Stovner, L. J., Steiner, T. J., Barré, J., Katsarava, Z., Lainez, J. M., Lampl, C., Lantéri-Minet, M., Rastenyte, D., Ruiz de la Torre, E., Tassorelli, C. & Andrée, C. (2012). The cost of headache disorders in Europe: the Eurolight project. European Journal of Neurology, 19, pp. 703–711. doi:10.1111/j.1468-1331.2011.03612.x
The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition. (2018). Headache Classification Committee of the International Headache Society (IHS). Cephalalgia, 38(1), 1-211. doi: 10.1177/0333102417738202
Steiner, T.J., Stovner, L.J., Jensen, R., Uluduz, D., & Katsarava, Z. (2020). Migraine remains second among the world’s causes of disability, and first among young women: findings from GBD2019. The Journal of Headache and Pain, 21(137). https://doi.org/10.1186/s10194-020-01208-0
Multidisciplinaire evidence-based richtlijn: Mensen met migraine … aan het werk! (2013). NHG & NVvHP. Geraadpleegd via:
https://richtlijnen.nhg.org/multidisciplinaire-richtlijnen/mensen-met-migraine-aan-het-werk
Couturier, E.G.M., Bomhof, M.A.M., Gooskens, R.H.J.M., Keyser, A., Mulleners, W.M., & Sorbi, M.J. et al. (2007). Richtlijnen diagnostiek en behandeling chronisch recidiverende hoofdpijn zonder neurologische afwijkingen. Commissie Kwaliteit van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie. Werkgroep Richtlijnen Hoofdpijn. Nederlandse Vereniging voor Neurologie. Geraadpleegd via: http://www.med-info.nl/Richtlijnen/Neurologie/Hoofdpijn.pdf
Dijkhuizen, S. (2020). Meer hart- en vaatziekten bij vrouwen met migraine met aura. Huisarts en Wetenschap. Geraadpleegd via: https://www.henw.org/artikelen/meer-hart-en-vaatziekten-bij-vrouwen-met-migraine-met-aura
Feiten en cijfers over dementie. (z.d.). Alzheimer Nederland. Geraadpleegd via:
https://www.alzheimer-nederland.nl/dementie/feiten-en-cijfers-over-dementie
Vrouwen worden zwaarder getroffen door alzheimer. (2023). Amsterdam UMC, Geraadpleegd via: https://www.amsterdamumc.org/nl/vandaag/vrouwen-worden-zwaarder-getroffen-door-alzheimer.htm
1 op 3 vrouwen krijgt dementie. (2023). Alzheimer Nederland. Geraadpleegd via:
https://www.alzheimer-nederland.nl/nieuws/1-op-3-vrouwen-krijgt-dementie
Michael, E., Atwal S., & Ho, J. (2023). Sex, gender and the brain: Towards an inclusive research agenda. Economist Impact. Opdracht gegeven door: Women’s brain project
Vandeputte, A. (2023). Ben ik te dik, mama? Help je tiener groeien naar een positief lichaamsbeeld en eetgedrag. Tielt: Uitgeverij Lannoo
Noordenbos, G. (2023). Eetstoornissen. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 255-269). Utrecht: Prelum
Blok, A. de, & Stijnen, C. (2019). Eten tot je ziek wordt: 180.000 Nederlanders lijden aan deze eetstoornis. NOS. Geraadpleegd via: https://nos.nl/op3/artikel/2310520-eten-tot-je-ziek-wordt-180-000-nederlanders-lijden-aan-deze-eetstoornis
Feiten & cijfers over anorexia. (z.d.). Novarum. Centrum voor eetstoornissen. Geraadpleegd via: https://novarum.nl/eetproblemen/anorexia/feiten-cijfers-anorexia/
Feiten en cijfers over boulimia. (z.d.). Novarum. Centrum voor eetstoornissen. Geraadpleegd via: https://novarum.nl/eetproblemen/boulimia/feiten-en-cijfers-boulimia-nervosa/
Feiten en cijfers over eetbuistoornissen. (z.d.). Novarum. Centrum voor eetstoornissen. Geraadpleegd via: https://novarum.nl/eetproblemen/wat-is-een-eetbuistoornis/feiten-en-cijfers-eetbuistoornissen/
Sciensano. (2024). Gewichtstoestand en eetstoornissen: Eetstoornissen, Voedselconsumptiepeiling 2022-2023, Brussel, België. Geraadpleegd via:
Demarest, S. et al. (2021). Zesde COVID-19-Gezondheidsenquête. Eerste resultaten. Brussel, België; Depot nummer/2021/14.440/29. DOI: https://doi.org/10.25608/r4f5-1365. Geraadpleegd via: https://www.sciensano.be/en/biblio/zesde-covid-19-gezondheidsenquete-eerste-resultaten
Het nationaal rapport over de zorgnoden bij eetstoornissen, bevestigd door de interministeriële conferentie (september 2022). In: Vandeputte, A. (2023). Ben ik te dik, mama? Help je tiener groeien naar een positief lichaamsbeeld en eetgedrag. Tielt: Uitgeverij Lannoo
Wachttijden in Geestelijke gezondheidszorg. (2024). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/wachttijden/geestelijke-gezondheidszorg
Multidisciplinair richtlijn Eetstoornissen. (2006). Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ. Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van Eetstoornissen. Utrecht: Trimbos-instituut. Geraadpleegd via: https://richtlijnendatabase.nl/gerelateerde_documenten/f/13768/Richtlijn%20eetstoornissen%20(2008).pdf.pdf
Hoofdstuk 6 – De cyclus, hormonen en gerelateerde klachten
Bongers, M. & Zweden, C. van (2022). Biografie van de baarmoeder: Het ingenieuze orgaan dat vaak niet begrepen wordt. Amsterdam: Singel Uitgeverijen
Gijsbers, L., & Duist, L. van (2022). Een onderzoek naar het effect van menstruatieklachten op het dagelijks leven. Motivaction, peiling in opdracht van WOMEN Inc.
Schoep, M. E., Nieboer, T. E., van der Zanden, M., Braat, D., & Nap, A. W. (2019). The impact of menstrual symptoms on everyday life: a survey among 42,879 women. American journal of obstetrics and gynecology, 220(6), 569.e1–569.e7. https://doi.org/10.1016/j.ajog.2019.02.048
Duijst, J. & Felix, N. (2019). ‘Derde van vrouwen kan niet optimaal functioneren tijdens ongesteldheid’. NOS op 3. Geraadpleegd via: https://nos.nl/op3/artikel/2276026-derde-van-vrouwen-kan-niet-optimaal-functioneren-tijdens-ongesteldheid
Ballard, K., Lowton, K., & Wright, J. (2006). What’s the delay? A qualitative study of women’s experiences of reaching a diagnosis of endometriosis. Fertility and sterility, 86(5), pp. 1296–1301. https://doi.org/10.1016/j.fertnstert.2006.04.054
Hadfield, R., Mardon, H., Barlow, D., & Kennedy, S. (1996). Delay in the diagnosis of endometriosis: a survey of women from the USA and the UK. Human reproduction, 11(4), pp. 878–880 https://doi.org/10.1093/oxfordjournals.humrep.a019270
Wat is PMDD? (z.d.). Stichting PMDD Nederland. Geraadpleegd via: https://www.pmddnederland.nl/wat-is-pmdd
Komisaruk, B., & Rodriguez del Cerro, M.C. (2020). The cervix is sensitive, and surgeons need to acknowledge the part it plays in some women’s pleasure. The conversation. Geraadpleegd via: https://theconversation.com/the-cervix-is-sensitive-and-surgeons-need-to-acknowledge-the-part-it-plays-in-some-womens-pleasure-131618
Huisartsen gaan richtlijn voor pijnbestrijding bij plaatsen spiraal toch herzien. (2024). NOS. Geraadpleegd via: https://nos.nl/artikel/2534589-huisartsen-gaan-richtlijn-voor-pijnbestrijding-bij-plaatsen-spiraal-toch-herzien
Mirin, A.A. (2021). Gender Disparity in the Funding of Diseases by the U.S. National Institutes of Health. Journal of Women’s Health;30(7): pp. 956-963. doi: 10.1089/jwh.2020.8682. In: Smith, K. (2023). The funding gender gap / Women’s health research lacks funding – these charts show how. Nature; 617, p.28-29. Ook geraadpleegd via: https://www.nature.com/immersive/d41586-023-01475-2/index.html
Shannon Rush, S, Uppal, S., Wang, C., Le, T., Alexandridis, R., Rice, L., & Spencer, R. (2021). Updated funding to lethality measures for National Cancer Institute funding allocation (2007-2017). Gynecologic Oncology, 162(1), S322 – S323. In: Smith, K. (2023). The funding gender gap / Women’s health research lacks funding – these charts show how. Nature; 617, p.28-29. Ook geraadpleegd via: https://www.nature.com/immersive/d41586-023-01475-2/index.html
ResearchGate. (2016). Why do we still not know what causes PMS? Geraadpleegd via:
https://www.researchgate.net/blog/why-do-we-still-not-know-what-causes-pms
Thompson, J. (2023). No One Studied Menstrual Product Absorbency Realistically until Now. Scientific American. Geraadpleegd via: https://www.scientificamerican.com/article/no-one-studied-menstrual-product-absorbency-realistically-until-now/
DeLoughery, E., Colwill, A.C., Edelman, A., & Samuelson, B. (2024). Red blood cell capacity of modern menstrual products: considerations for assessing heavy menstrual bleeding. BMJ Sexual & Reproductive Health;50: pp. 21-26.
Oosterlee, H., & Lagro-Janssen, T. (2012). Endometriose bij een adolescent. Huisarts en Wetenschap. Geraadpleegd via: https://www.henw.org/artikelen/endometriose-bij-een-adolescent
Mounsey, A.L., Wilgus, A., & Slawson, D.C. (2006). Diagnosis and management of endometriosis. American Family Physician;74, pp. 594-600.
Pugsley, Z., & Ballard, K. (2007). Management of endometriosis in general practice: The pathway to diagnosis. British Journal of General Practice;57, pp. 470-476.
Richtlijn Hevig menstrueel bloedverlies (HMB). (2023). Federatie Medisch Specialisten. Geraadpleegd via: https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/hevig_menstrueel_bloedverlies/startpagina_-_hevig_menstrueel_bloedverlies_hmb.html
Premenstrueel syndroom (PMS). (2018). Commissie Patiëntencommunicatie van de NVOG. De Gynaecoloog. Geraadpleegd via:
https://www.degynaecoloog.nl/onderwerpen/premenstrueel-syndroom-pms/
PCOS (Polycysteus Ovarium Syndroom). (2018). Commissie Patiëntencommunicatie van de NVOG. De Gynaecoloog. Geraadpleegd via:
https://www.degynaecoloog.nl/onderwerpen/pcos-polycysteus-ovarium-syndroom
Europees onderzoek: coronavaccins veroorzaken niet lang uitblijven menstruatie. (2022). NOS. Geraadpleegd via: https://nos.nl/artikel/2432240-europees-onderzoek-coronavaccins-veroorzaken-niet-lang-uitblijven-menstruatie
Menstruatiestoornissen na vaccinatie. (z.d.). Bijwerkingencentrum Lareb. Geraadpleegd via: https://www.lareb.nl/vaccin-kennis-pagina/Menstruatiestoornissen-na-vaccinatie
Huisartsenconsulten voor menstruatiestoornissen na COVID-19 vaccinatie. (2024). Bijwerkingencentrum Lareb. Geraadpleegd via: https://www.lareb.nl/Knowledge/FilePreview?id=46146&p=10708
Meer onderzoek menstruatiestoornissen na coronavaccinatie. (2022). Bijwerkingencentrum Lareb. Geraadpleegd via: https://www.lareb.nl/news/meer-onderzoek-menstruatiestoornissen-na-coronavaccinatie
Ik heb een vleesboom (z.d.). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via: https://www.thuisarts.nl/vleesboom/ik-heb-vleesboom
Feiten & cijfers. (2019). Stichting PMDD Nederland. Geraadpleegd via:
https://www.pmddnederland.nl/feiten-en-cijfers
Ik ben in de overgang. (z.d.). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via:
https://www.thuisarts.nl/overgang/ik-ben-in-overgang
Gijsbers, L., & Duist, L. van (2022). Een onderzoek naar de invloed van de overgang op het dagelijks leven van vrouwen. Motivaction, peiling in opdracht van WOMEN Inc.
POI (vroege overgang). (z.d.). Haaglanden Medisch Centrum. Geraadpleegd via:
https://www.haaglandenmc.nl/ziektebeeld/poi-vroege-overgang/
Omgaan met MRKH. (z.d.). Stichting MRKH. Geraadpleegd via:
https://stichtingmrkh.nl/ik-en-mrkh/#intimiteit
Syndroom van Turner. (z.d.). Erfocentrum. Geraadpleegd via: https://www.erfelijkheid.nl/ziektes/syndroom-van-turner
Woordenlijst. (z.d.). Seksediversiteit.nl. Geraadpleegd via:
https://www.seksediversiteit.nl/data/woordenlijst/
Blom, J.W., Vries, C.J. de, Eekhof, H., Engel, H.F., Hoenjet, E., Janssen, C.A., Schep, A., Stevens, N.T., Donk. M. van den, Wiersma. T.J., & Woudstra, S.J. (2022). NHG-standaard de overgang. Nederlands Huisartsen Genootschap. Geraadpleegd via: https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/de-overgang
Dietz, H. P., Wilson, P. D., & Milsom, I. (2016). Maternal birth trauma: why should it matter to urogynaecologists? Current opinion in obstetrics & gynecology, 28(5), pp. 441–448. https://doi.org/10.1097/GCO.0000000000000304
Mounsey, A.L., Wilgus, A., & Slawson, D.C. (2006). Diagnosis and management of endometriosis. American Family Physician;74, pp. 594-600.
Pugsley, Z., & Ballard, K. (2007). Management of endometriosis in general practice: The pathway to diagnosis. British Journal of General Practice;57, pp. 470-476.
Johnston, J. L., Reid, H., & Hunter, D. (2015). Diagnosing endometriosis in primary care: clinical update. British Journal of General Practice, 65(631), pp. 101-102. https://doi.org/10.3399/bjgp15X683665
Hudelist, G., Fritzer, N., Thomas, A., Niehues, C., Oppelt, P., Haas, D., Tammaa, A., & Salzer, H. (2012). Diagnostic delay for endometriosis in Austria and Germany: causes and possible consequences, Human Reproduction, 27(12), pp. 3412–3416, https://doi.org/10.1093/humrep/des316
In: Care4everyBody (2023). Mind the gap. Costs, consequences and correction of sex and gender inequality in medicine. Geraadpleegd via: https://www.care4everybody.org/
Mogelijkheden voor behandeling van endometriose. (z.d.). Endometriose Stichting. Geraadpleegd via: https://www.endometriose.nl/index.php?page=713&sid=2
Poliklinische Hysteroscopie. (z.d.). UMC Utrecht. Geraadpleegd via: https://www.umcutrecht.nl/nl/onderzoek/poliklinische-hysteroscopie/folder
Yara Dixon eerste ‘Geneeskundestudent van het jaar’. (2021). Erasmus University Rotterdam. Geraadpleegd via: https://www.eur.nl/nieuws/yara-dixon-eerste-geneeskundestudent-van-het-jaar
Vaginaal bloedverlies. (z.d.). Farmacotherapeutisch Kompas. Geraadpleegd via:
https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/indicatieteksten/vaginaal_bloedverlies
Ik denk na over een behandeling voor veel bloedverlies bij ongesteld zijn. (z.d.). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via: https://www.thuisarts.nl/ongesteld-en-veel-bloedverlies/ik-denk-na-over-behandeling-voor-veel-bloedverlies-bij-ongesteld
WOMEN Inc. (2022). Manifest Inhaalslag kennis menstruatie- en hormoongerelateerde klachten dringend nodig. Geraadpleegd via: https://www.womeninc.nl/wp-content/uploads/2022/10/Manifest-Menstruatie-en-hormoongerelateerde-klachten-b.pdf
NHG-werkgroep Amenorroe. (2018). NHG-standaard Amenorroe. Nederlands Huisartsen Genootschap. Geraadpleegd via:
https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/amenorroe
Denekens, J.P.M., Vries, H. de, & Hompes, P.G.A. (2003). Amenorroe en oligomenorroe. Huisarts en Wetenschap. Geraadpleegd via: https://www.henw.org/artikelen/amenorroe-en-oligomenorroe
Ik ben niet regelmatig ongesteld. (z.d.). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via:
https://www.thuisarts.nl/bloed-uit-vagina/ik-ben-niet-regelmatig-ongesteld
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Nappi, R. E., Siddiqui, E., Todorova, L., Rea, C., Gemmen, E., & Schultz, N. M. (2023). Prevalence and quality-of-life burden of vasomotor symptoms associated with menopause: A European cross-sectional survey. Maturitas, 167, pp. 66-74
Hogervorst, E., Craig, J., & O’Donnell, E. (2022). Cognition and mental health in menopause: a review. Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology, 81, pp. 69-84
Santoro, N., Epperson, C. N., & Mathews, S. B. (2015). Menopausal symptoms and their management. Endocrinology and Metabolism Clinics, 44(3), pp. 497-515
Rossouw, J.E., Anderson, G.L., Prentice, R.L., LaCroix, A.Z., Kooperberg, C., Stefanick, M.L., Jackson, R.D., Beresford, S.A., Howard, B.V., Johnson, K.C., Kotchen, J.M., Ockene, J. (2002). Writing Group for the Women’s Health Initiative Investigators. Risks and benefits of estrogen plus progestin in healthy postmenopausal women: principal results From the Women’s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA, 17;288(3): pp. 321-33. doi: 10.1001/jama.288.3.321.
Anderson, G.L., Limacher, M., Assaf, A.R., Bassford, T., Beresford, S.A., Black, H., Bonds, D., Brunner, R., Brzyski, R., Caan, B., Chlebowski, R., Curb, D., Gass, M., Hays, J., Heiss, G., Hendrix, S., Howard, B.V., Hsia, J., Hubbell, A., Jackson, R., Johnson, K.C., Judd, H., Kotchen, J.M., Kuller, L., LaCroix, A.Z., Lane, D., Langer, R.D., Lasser, N., Lewis, C.E., Manson, J., Margolis, K., Ockene, J., O’Sullivan, M.J., Phillips, L., Prentice, R.L., Ritenbaugh, C., Robbins, J., Rossouw, J.E., Sarto, G., Stefanick, M.L., Horn, L. van, Wactawski-Wende, J., Wallace, R., & Wassertheil-Smoller, S. (2004). Women’s Health Initiative Steering Committee. Effects of conjugated equine estrogen in postmenopausal women with hysterectomy: the Women’s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA, 14;291(14): pp. 1701-12. doi: 10.1001/jama.291.14.1701.
Nieuw medicijn zonder hormonen moet opvliegers verhelpen. (z.d.). NOS. Geraadpleegd via: https://nos.nl/artikel/2502070-nieuw-medicijn-zonder-hormonen-moet-opvliegers-verhelpen
Hoofdstuk 7 – Seksuele gezondheid
Sexual health. (z.d.). World Health Organization. Geraadpleegd via:
https://www.who.int/health-topics/sexual-health
Alderen, E. van (2023). Wellust. Waarom we als vrouwen te weinig van seks genieten en hoe we dat veranderen. Amsterdam: Atlas Contact
Laan, E., & Lunsen, R. van (2023). De waarheid over seks. Plezier en gendergelijkheid op planeet aarde. Amsterdam: Singel Uitgeverijen
De Graaf et al. (2024). Seks onder je 25e 2023. Rutgers en Soa Aids Nederland, i.s.m. RIVM en CBS.
De Graaf et al. (2017). Seks onder je 25e: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2017. Delft: Eburon
De Graaf, H., Kraan, Y., Oldenhof, A., & Joemmanbaks, F. (2024). Monitor Seksuele Gezondheid 2023. Utrecht: Rutgers.
De Graaf et al. (2017). Seksuele Gezondheid in Nederland 2017. Delft: Eburon
Frederick, D.A., John, H.K.S., Garcia, J.R., & Lloyd, E.A. (2018). Differences in Orgasm Frequency Among Gay, Lesbian, Bisexual, and Heterosexual Men and Women in a U.S. National Sample. Archives of Sexual Behavior, 47(1): pp. 273-288. doi: 10.1007/s10508-017-0939-z.
Begrippenlijst. (z.d.). Komt een mens bij de dokter. Geraadpleegd via:
https://komteenmensbijdedokter.nl/begrippenlijst/
Weelden, H. C. van, Gijselhart, J. P., en Gijn, J. van (2012). De Graaf en zijn follikel. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde; 156. Geraadpleegd via: https://www.ntvg.nl/artikelen/de-graaf-en-zijn-follikel
Velde, T.H. van de (1926). Het Volkomen Huwelijk. Leiden: Leidsche Uitgeversmaatschappij. Geraadpleegd via: Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.
O’Connell, H.E., Sanjeevan, K.V., & Hutson, J.M. (2005). Anatomy of the clitoris. Journal of Urology, 174(4): pp. 1189-95. doi: 10.1097/01.ju.0000173639.38898.cd.
Koedt, A. (1970). Myth of the Vaginal Orgasm. Chicago’s Women’s Liberation Union. Herstory project. Geraadpleegd via: https://www.cwluherstory.org/classic-feminist-writings-articles/myth-of-the-vaginal-orgasm
Gander, K. (2017). What the pioneering sexologist who identified the G-spot wants you to know about sex. Independent. Geraadpleegd via: https://www.independent.co.uk/life-style/love-sex/beverly-whipple-sexologist-woman-sex-identify-g-spot-orgasm-female-ejaculate-research-science-a7530381.html
Koppen, W. van (2017). ‘‘Mensen hebben geen idee hoe Nederland seks heeft’’. NPO Doc. Geraadpleegd via: https://www.2doc.nl/verdieping/artikelen/2017/vaginisme.html
Boere, M. (2019). Abortus in Nederland. Atria, Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis. Geraadpleegd via: https://atria.nl/nieuws-publicaties/feminisme/zelfbeschikkingsrecht/abortus-in-nederland/
Paauw, S. (2023). Manifest: ‘Haal abortus uit het strafrecht’. Medisch Contact. Geraadpleegd via: https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/nieuwsartikel/manifest-haal-abortus-uit-het-strafrecht
Abortus is zorg. (z.d.). Vrije Keuze Coalitie. Geraadpleegd via: https://abortusiszorg.nl/
Topping, A. (2023). Woman jailed for taking abortion pills after time limit to be freed from prison. The Guardian. Geraadpleegd via: https://www.theguardian.com/uk-news/2023/jul/18/carla-foster-woman-jailed-obtaining-tablets-pregnancy-freed-appeal
GroenLinks-PvdA dient wet in om abortus uit strafrecht te schrappen. (2023). GroenLinks-Pvda. Geraadpleegd via: https://groenlinkspvda.nl/nieuws/groenlinks-pvda-dient-wet-in-om-abortus-uit-strafrecht-te-schrappen/
Ontwikkeling geboortebeperking. (z.d.). Atria, Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis. Geraadpleegd via: https://atria.nl/nieuws-publicaties/feminisme/zelfbeschikkingsrecht/ontwikkeling-geboortebeperking/
Pil komt niet terug in het basispakket. (2019). NOS. Geraadpleegd via:
https://nos.nl/artikel/2291995-pil-komt-niet-terug-in-het-basispakket
‘Anticonceptie is een politieke speelbal geworden’ (2021). NOS. Geraadpleegd via:
https://nos.nl/artikel/2388995-anticonceptie-is-een-politieke-speelbal-geworden
Contraceptives to be reimbursed at 100% with no age limit from 1 April. (2023). Ministry of Health and the Ministry of Social Security. Geraadpleegd via:
Where to get contraception. (z.d.). National Health Services. Geraadpleegd via:
https://www.nhs.uk/contraception/where-to-get-contraception/
Women in England to receive contraceptive pills at pharmacies. (2023). Prime Minister’s Office, 10 Downing Street. Geraadpleegd via: https://www.gov.uk/government/news/women-in-england-to-receive-contraceptive-pills-at-pharmacies–2
Ploumen, L. (z.d.). Anticonceptie is geen luxe. PvdA. Geraadpleegd via:
https://www.pvda.nl/nieuws/anticonceptie-is-geen-luxe/
Gratis anticonceptie. (z.d.). DeGoedeZaak en Bureau Clara Wichmann. Geraadpleegd via: https://eenzaakvooriedereen.nl/
Gratis anticonceptie is een zaak voor iedereen, hoger beroep 19 juni. (2023). Bureau Clara Wichmann. Geraadpleegd via: https://clara-wichmann.nl/rechtszaak/gratis-anticonceptie-is-een-zaak-voor-iedereen-hoger-beroep-19-juni/
Janssens, W., Ketel, N., & Zwiers, E. (2024). Gebruik, voorkeuren, en betaling van anticonceptiemiddelen en voorbehoedsmiddelen in Nederland. Universiteit van Amsterdam en Vrij Universiteit Amsterdam. Geraadpleegd via:
Vlugt, I. van der (2022). Feiten en fabels over anticonceptie. Ava. Geraadpleegd via:
https://avahelpt.nl/post/voorbeeld-artikel-kopieer-deze-2-3/
Skovlund, C.W., Mørch, L.S., Kessing, L.V., & Lidegaard Ø. (2016). Association of hormonal contraception with depression. JAMA Psychiatry, 73(11): pp. 1154–1162. doi:10.1001/jamapsychiatry.2016.2387
Wit, A. de (2021). Can hormones get you down? Studies on sex steroids and depression. University of Groningen. https://doi.org/10.33612/diss.178483963
Gallo M.F, Lopez L.M, et al., (2014). Combination contraceptives: effects on weight. Cochrane Database Syst Rev. 2014 Jan 29
Gallo, M.F., Lopez, L.M., Grimes, D.A., Carayon, F., Schulz, K.F., & Helmerhorst, F.M. (2014). Combination contraceptives: effects on weight. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2014(1):CD003987. doi: 10.1002/14651858.CD003987.pub5.
Anticonceptie. (z.d.). College ter Beoordeling van Geneesmiddelen. Geraadpleegd via:
https://www.cbg-meb.nl/onderwerpen/medicijninformatie-anticonceptie
Benten, F. van, & Ummels, J. (2024). Waar blijft de mannenpil? ‘Hij ligt niet voor niks al 40 jaar op de plank’. EenVandaag. Geraadpleegd via: https://eenvandaag.avrotros.nl/item/waar-blijft-de-mannenpil-hij-ligt-niet-voor-niks-al-40-jaar-op-de-plank/
Francoys, M., Gruijter, S. de, & Pothof, R. (2023). Waar blijft de mannenpil?
De anticonceptiekloof is nog steeds een gapend gat. Arts in Spe. Geraadpleegd via: https://www.medischcontact.nl/arts-in-spe/nieuws/ais-artikel/waar-blijft-de-mannenpil
Verdam, A. (2024). Zalf, injectie of pil? Onderzoek naar anticonceptie voor mannen staat niet stil. Quest. Geraadpleegd via: https://www.quest.nl/mens/gezondheid/a60722245/mannenpil-anticonceptie-mannen/
Hoofdstuk 8 – Het afweersysteem en auto-immuunziekten
Limper, M. (2023). Auto-immuunziekten. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 381-394). Utrecht: Prelum
Perez, C. C. (2019). Onzichtbare vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus
Auto-immuunziektes. (z.d.). Radboudumc. Geraadpleegd via:
https://www.radboudumc.nl/patientenzorg/aandoeningen/auto-immuunziektes
De Nieuws BV (2022). Fragment: Wereldwijd meer auto-immuunziektes: ons dieet is de schuldige. NPO Radio 1. Geraadpleegd via: https://www.nporadio1.nl/fragmenten/de-nieuws-bv/e1c86d1b-71c2-4624-95a1-4bbb9440dd63/2022-01-14-wereldwijd-meer-auto-immuunziektes-ons-dieet-is-de-schuldige
Dissel, J. van, & Ham, M. van (2018). Het afweersysteem en infectieziekten. NEMO Kennislink. Geraadpleegd via: https://www.nemokennislink.nl/publicaties/het-afweersysteem-en-infectieziekten/
Visser, M. de, Kunst, A., Stoeldraijer, L., & Harmsen, C. (2021). Sociaal-demografische verschillen in COVID-19-sterfte tijdens de eerste golf van de corona-epidemie. Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/sociaal-demografische-verschillen-in-covid-19-sterfte-tijdens-de-eerste-golf-van-de-corona-epidemie
Mohammad, I., Starskaia, I., Nagy, T., Guo, J., Yatkin, E., Väänänen, K., Watford, W.T., & Chen, Z. (2018). Estrogen receptor α contributes to T cell–mediated autoimmune inflammation by promoting T cell activation and proliferation. Science Signaling, 11, DOI:10.1126/scisignal.aap9415
Straten, B. van (2018). Waarom het lichaam van een vrouw vaker zichzelf aanvalt. NPO Radio 1. Geraadpleegd via: https://www.nporadio1.nl/nieuws/wetenschap-techniek/1da5763c-7b21-4921-b320-43a90c949c37/waarom-het-lichaam-van-een-vrouw-vaker-zichzelf-aanvalt
Multiple sclerose (MS). (z.d.). Hersenstichting. Geraadpleegd via:
https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/multiple-sclerose-ms/
Artrose. (z.d.). Reuma Nederland. Geraadpleegd via:
https://reumanederland.nl/reuma/vormen-van-reuma/artrose
Systemische Lupus erythematodes (SLE). (2024). Erfocentrum. Geraadpleegd via:
https://www.erfelijkheid.nl/ziektes/systemische-lupus-erythematodes-sle
Syndroom van Sjögren. (z.d.). ReumaNederland. Geraadpleegd via:
https://www.reuma.nl/over-reuma/vormen-van-reuma/syndroom-van-sjogren
Wat is reuma? (z.d.). ReumaNederland. Geraadpleegd via:
https://reumanederland.nl/reuma/wat-is-reuma
Vormen van reuma. (z.d.). ReumaNederland. Geraadpleegd via:
https://reumanederland.nl/reuma/vormen-van-reuma
Heijmans, M., Menting, J., Merode, T. van, & Boeije, H. (2019). Treat me like a woman. A mixed studies review into treatment burden to develop gender sensitive rheumatic care. Utrecht: Nivel. Geraadpleegd via: https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/1003460.pdf
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
De ziekte van Bechterew. Ankyloserende spondylitis. (2022). Kenniscentrum Reumatologie, Slingeland Ziekenhuis. Geraadpleegd via:
https://reumatologie.slingeland.nl/de-ziekte-van-bechterew
Reumatoïde artritis (RA) naar leeftijd en geslacht. (2024). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/reumatoide-artritis-ra/leeftijd-en-geslacht
Horst-Bruinsma, I.E. van der, Zack, D.J., Szumski, A., & Koenig, A.S. (2013). Female patients with ankylosing spondylitis: analysis of the impact of gender across treatment studies. Annals of the Rheumatic Diseases: 72(7): pp.1221-1224. doi: 10.1136/annrheumdis-2012-202431.
Wat is het syndroom van Sjögren? (z.d.). Expertisecentrum Syndroom van Sjögren. Geraadpleegd via: https://www.sjogrenexpertisecentrum.nl/patienten/wat-is-sjogren/
De Aandachtswijzer Reumazorg en Gender helpt bewustzijn over man-vrouwverschillen bij reuma te vergroten. (2021). Nivel. Geraadpleegd via:
Ziekte van Graves. (z.d.). UMC Utrecht. Geraadpleegd via:
https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekte/ziekte-van-graves
Ziekte van Graves (primaire hyperthyreoïdie). Patiëntenfolder. (z.d.). Leids Universitair Medisch Centrum. Geraadpleegd via: https://www.lumc.nl/afdelingen/endocrinologie/ziektes-en-aandoeningen/ziekte-van-graves-primaire-hyperthyreoidie/
Thyreoïditis. (z.d.). Rijnstate. Geraadpleegd via: https://www.rijnstate.nl/aandoening-en-behandeling/thyreoiditis/
De ziekte van Graves. Patiëntenfolder. (2023). Spaarne Gasthuis. Geraadpleegd via:
Wittekoek, J. (2023). Het vrouwenhart. Hilversum: Uitgeverij Lucht
Diabetes mellitus naar leeftijd en geslacht. (2024). VZinfo.nl. Geraadpleegd via:
https://www.vzinfo.nl/diabetes-mellitus/leeftijd-en-geslacht
Diabetes in cijfers. (z.d.). Diabetesfonds. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/diabetes-in-het-algemeen/diabetes-in-cijfers
Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden.
Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Diabetes type 1 bij kinderen. (z.d.). DON. Geraadpleegd via: https://www.stichtingdon.nl/diabetes-type-1/diabetes-type-1-bij-kinderen
Özcan, B. (2023). Diabetes mellitus. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 89-105). Utrecht: Prelum
Hull M.G. (1987). Epidemiology of infertility and polycystic ovarian disease: endocrinological and demographic studies. Gynecological Endocrinology;1(3), pp. 235-245
Livshits, A., & Seidman, D.S. (2009). Fertility issues in women with diabetes. Women’s Health, 5(6): pp. 701-707. doi: 10.2217/whe.09.47. PMID: 19863473.
Evers, I.M., Valk, H.W. de, & Visser, G.H. (2004). Risk of complications of pregnancy in women with type 1 diabetes: nationwide prospective study in the Netherlands. British Medical Journal, 328(7445), p. 915. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Bruns, C.M., & Kemnitz, J.W. (2004). Sex hormones, insulin sensitivity, and diabetes mellitus. ILAR journal;45(2), pp. 160-9. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Oh, J.Y., Barrett-Connor, E., Wedick, N.M., & Wingard, D.L. (2002). Endogenous sex hormones and the development of type 2 diabetes in older men and women: the Rancho Bernardo study. Diabetes care;25(1), pp. 55-60. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Sowers, et al. (2009). Testosterone, sex hormone-binding globulin and free androgen index among adult women: chronological and ovarian aging. Human Reproduction, 24(9): p. 2276-2285. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Goodman-Gruen, D. & Barrett-Connor, E. (1997). Sex hormone-binding globulin and glucose tolerance in postmenopausal women: the Rancho Bernardo Study. Diabetes Care, 20(4): pp. 645-649. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Italia, G.d.S.P.M. (2005). Risk factors for type 2 diabetes in women attending menopause clinics in Italy: a cross-sectional study. Climacteric, 8(3): pp. 287-293. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Soriguer, et al. (2009). Type 2 diabetes mellitus and other cardiovascular risk factors are no more common during menopause: longitudinal study. Menopause, 16(4): pp. 817-
821; Kim, C., et al. (2011). Menopause and risk of diabetes in the Diabetes Prevention Program. Menopause, 18(8): pp. 857. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Krajnak, K.M. (2014). Potential contribution of work-related psychosocial stress to the
development of cardiovascular disease and type II diabetes: a brief review. Environmental health insights, 8(1): pp. 41-45, doi: 10.4137/EHI.S15263. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Norberg, M., et al. (2007). Work stress and low emotional support is associated with increased risk of future type 2 diabetes in women. Diabetes research and clinical practice, 76(3), pp. 368-377. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Heraclides, A.M. et al. (2012). Work stress, obesity and the risk of Type 2 Diabetes: Gender‐specific bidirectional effect in the Whitehall II study. Obesity, 20(2): pp. 428-433. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Eriksson, A.K., et al. (2013). Work stress, sense of coherence, and risk of type 2 diabetes in a prospective study of middle-aged Swedish men and women. Diabetes Care, 36(9): pp. 2683-2689. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Undén, et al. (2008). Gender differences in self-rated health, quality of life, quality of care, and metabolic control in patients with diabetes. Gender medicine, 5(2): pp. 162-180. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden.
Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Rogon, I., Kasprzak, Z. & Szcześniak, Ł. (2017). Perceived quality of life and acceptance of illness in people with type 2 diabetes mellitus. Menopause review, 16(3): pp. 79. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Pintaudi, et al. (2015). Correlates of diabetes-related distress in type 2 diabetes: findings from the benchmarking network for clinical and humanistic outcomes in diabetes (BENCH-D) study. Journal of psychosomatic research, 79: pp. 348-354. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Brooks, R.J., & Roxburgh, S. (1999). Gender differences in the effect of the subjective experience of diabetes and sense of control on distress. Health, 3(4): pp. 399-420. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Kaussar, R., Awan, B., & Khan, N. (2013). Gender differences in risk perception and emotional distress in patients with type 2 diabetes. Journal of the Indian Academy of Applied Psychology, 39(2): pp. 222-227. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Lašaitė, et al. (2016). Diabetes distress in adult type 1 diabetes mellitus men and women with disease onset in childhood and in adulthood. Journal of diabetes and its complications, 30: pp. 133-137. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Forsander, et al. (2017). Adolescent life with diabetes- gender matters for level of distress. Experiences from the national TODS study. Pediatric diabetics, 18: pp. 651-659. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
McGill, et al. (2013). Effect of gender on treatment outcomes in type 2 diabetes mellitus. Diabetes research and clinical practice, 102(3): pp. 167-174. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Schütt, et al. (2015). Gender-specific effects of treatment with lifestyle, Metformin or
sulfonylurea on glycemic control and body weight: a German multicenter analysis on 9108 patients. Experimental and Clinical Endocrinology & Diabetes, 123(10): pp.
622-626. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Amiel, et al. (1993). Gender differences in counterregulation to hypoglycaemia. Diabetologia, 36(5): pp. 460-464. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Humphries, et al. (2017). Sex differences in cardiovascular disease–impact on care and outcomes. Frontiers in neuroendocrinology, 46: pp. 46. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Factsheet Interne geneeskunde sekse en gender. (z.d.). Sekse en gender in de medische vervolgopleidingen. ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/sites/zonmw/files/2023-11/Factsheet-Sekse-en-gender_Interne-geneeskunde.pdf
Peters, S.A., Huxley, R.R., & Woodward, M. (2014). Diabetes as risk factor for incident coronary heart disease in women compared with men: a systematic review and meta-analysis of 64 cohorts including 858,507 individuals and 28,203 coronary events. Springer. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Huebschmann, et al. (2019). Sex differences in the burden of type 2 diabetes and cardiovascular risk across the life course. Diabetologia: pp. 1-12. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Kanaya, A.M., Grady, D. & Barrett-Connor, E. (2002). Explaining the sex difference in coronary heart disease mortality among patients with type 2 diabetes mellitus: a meta-analysis. Archives of internal medicine, 162(15): pp. 1737-1745. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Huxley, R., Barzi, F., & Woodward, M. (2006). Excess risk of fatal coronary heart disease associated with diabetes in men and women: meta-analysis of 37 prospective cohort studies. British Medical Journal, 332(7533): pp. 73-78. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Shen, et al. (2019). Race and sex differences in rates of diabetic complications. Journal of Diabetes, 11(6): pp. 449–456. In: Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden. Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Evers, A.W.M., Veldhuijzen, D. S., Skvortsova, A., & Meeuwis, S. H. (2020). Sekse- en genderverschillen bij diabetes: Een kennisverkenning. Universiteit Leiden.
Geraadpleegd via: https://www.diabetesfonds.nl/media/researchpage/rapport-diabetes-kennisverkenning.pdf
Huitinga, I. (z.d.). MS is verschillend bij vrouwen en mannen, maar waarom? Rondom, De Nederlandse Hersenbank. Geraadpleegd via: https://www.hersenbank.nl/media/uploads/file/april-2014-rondom-ms-Verschillen-in-ms-tussen-vrouwen-en-mannen.pdf
Sommer, I. (2023). Het vrouwenbrein. Amsterdam: Atlas Contact
MS en hormonen. (z.d.). MSdeBaas. Geraadpleegd via: https://www.msdebaas.nl/dagelijks-leven/MS-en-hormonen
Hormones. (z.d.). MS Society. Geraadpleegd via: https://www.mssociety.org.uk/research/explore-our-research/emerging-research-and-treatments/hormones
Hormones. (2020). Multiple Sclerosis Trust. Geraadpleegd via:
https://mstrust.org.uk/a-z/hormones
Liao, S. (2022). WebMD. Geraadpleegd via: https://www.webmd.com/multiple-sclerosis/ms-hormones-link
Multiple sclerose (MS). (z.d.). De Hersenstichting. Geraadpleegd via:
https://www.hersenstichting.nl/hersenaandoeningen/multiple-sclerose-ms/
Wat is multiple sclerose (MS). (2023). AmsterdamUMC. Geraadpleegd via: https://www.amsterdamumc.nl/nl/patienteninformatie/wat-is-multiple-sclerose-ms-1.htm
Oorzaken van MS. (z.d.). Stichting MS Research. Geraadpleegd via:
https://msresearch.nl/over-ms-ziekte/oorzaak/
Michael, E., Atwal S., & Ho, J. (2023). Sex, gender and the brain: Towards an inclusive research agenda. Economist Impact. Opdracht gegeven door: Women’s brain project
Houtchens, M.K., Zapata, L.B., Curtis, K.M., & Whiteman, M.K. (2017). Contraception for women with multiple sclerosis: Guidance for healthcare providers. Multiple Sclerosis Journal, 23(6): pp. 757-764. doi: 10.1177/1352458517701314.
Tobin W.O. (2021). Early diagnosis and treatment are associated with improved outcomes in patients with multiple sclerosis. Neurology, 97(17): pp. 799-800. doi: 10.1212/WNL.0000000000012738.
Waubant, E. (2012). Improving outcomes in multiple sclerosis through early diagnosis and effective management. Primary Care Companion for CNS Disorders,14(5). doi: 10.4088/PCC.11016co2cc.
Cerqueira, J.J., Compston, D.A.S., Geraldes, R., Rosa, M.M., Schmierer, K., Thompson, A., Tinelli, M., & Palace, J. (2018). Time matters in multiple sclerosis: can early treatment and long-term follow-up ensure everyone benefits from the latest advances in multiple sclerosis? Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry, 89(8): pp. 844-850. doi: 10.1136/jnnp-2017-317509.
Airas, L. (2015). Hormonal and gender-related immune changes in multiple sclerosis. Acta Neurologica Scandinavica,132(199): pp. 62-70. doi: 10.1111/ane.12433.
Ik heb onverklaarde lichamelijke klachten (SOLK). (2018). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via:
Olde Hartman, T.C., Blankenstein, A.H., Molenaar, A.O., Bentz van den Berg, D., Horst, H.E. van der, Arnold, I.A., Burgers, J.S., Wiersma, T.J, & Woutersen-Koch, H. (2013). NHG-Standaard Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK). Nederlands Huisartsen Genootschap. Geraadpleegd via: https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/somatisch-onvoldoende-verklaarde-lichamelijke-klachten-solk
Ik heb ME/CVS. (2020). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via: https://www.thuisarts.nl/chronisch-vermoeidheid-syndroom/ik-heb-chronisch-vermoeidheidssyndroom
Ik heb fibromyalgie. (2024). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via: https://www.thuisarts.nl/fibromyalgie/ik-heb-fibromyalgie
Pijn onder in buik en in bekken. (z.d.). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via:
https://www.thuisarts.nl/pijn-onder-in-buik-en-in-bekken
Ik heb het prikkelbare darm syndroom (PDS). (2022). Thuisarts.nl. Geraadpleegd via:
https://www.thuisarts.nl/prikkelbare-darm-syndroom-pds/ik-heb-prikkelbare-darm-syndroom-pds
Hoofdstuk 9 – De man als norm in onderzoek
McKinsey Health Institute. Ellingrud, K., Perez, L., Petersen, A., & Sartori, V. (2024). Closing the women’s health gap: A $1 trillion opportunity to improve lives and economies. Geraadpleegd via: https://www.mckinsey.com/mhi/our-insights/closing-the-womens-health-gap-a-1-trillion-dollar-opportunity-to-improve-lives-and-economies
Care4everyBody (2023). Mind the gap. Costs, consequences and correction of sex and gender inequality in medicine. Geraadpleegd via: https://www.care4everybody.org/
Yang, Y., Carlin, A.S., & Faustino, P.J. (2009). Participating of women in clinical trials for new drugs approved by the Food and Drug Administration in 2000-2002. Journal of Women’s Health, 18(3), pp. 303-310.
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Hughes, R.N. (2007). Sex does matter: comments on the prevalence of male-only investigations of drug effects on rodent behaviour. Behavioural Pharmacology, 18(7): pp. 583-589. doi: 10.1097/FBP.0b013e3282eff0e8.
Ritskes-Hoitinga, M., Bont, O. de, & Lagro-Janssen, T. (2016). Medicijnonderzoek blind voor vrouwen. Wetenschap heeft vrouwelijke proefdieren en proefpersonen nodig. Medisch Contact, 07: pp. 34-35.
Perez, C. C. (2019). Onzichtbare vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus. p.252
Nederlanders korter, maar nog steeds lang. (2021). Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd via: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2021/37/nederlanders-korter-maar-nog-steeds-lang
Lengte en gewicht van personen (2024). CBS Statline. Geraadpleegd via:
personen: https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/81565NED/table
Weefsels – steunweefsel – vetweefsel. (z.d.). ReumaZorg Nederland. Geraadpleegd via:
https://reumazorgnederland.nl/weefsels-vetweefsel/
Dahl, H. A., Rodahl, K., Stromme, S. B., & Åstrand, P. (2003). Textbook of work physiology: physiological bases of exercise. 4th ed. Champaign (Ill.): Human kinetics.
Daanen, H. (2023). Bij hittegolven sterven relatief meer oudere vrouwen dan oudere mannen. ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/nl/artikel/bij-hittegolven-sterven-relatief-meer-oudere-vrouwen-dan-oudere-mannen
Vocht en drinken. (z.d.). Voedingscentrum. Geraadpleegd via:
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vocht.aspx
Perez, C. C. (2019). Onzichtbare vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus
Soldin, O.P., & Mattison, D.R. (2009). Sex differences in pharmacokinetics and pharmaco-dynamics. Clinical Pharmacokinetics; 48: pp. 143-57. In Kennisagenda Gender en Gezondheid.
Bartolomei, S., Grillone, G., Di Michele, R., Cortesi, M. A. (2021). Comparison between Male and Female Athletes in Relative Strength and Power Performances. Journal of Functional Morphology and Kinesiology, 6(1):17. doi: 10.3390/jfmk6010017.
‘The Death and Afterlife of Thalidomide’: Retro Report Video. (2013). The New York Times. Geraadpleegd via: https://www.nytimes.com/2013/09/23/booming/the-death-and-afterlife-of-thalidomide.html
Historisch overzicht RIVM (1830-2010). (z.d.). Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Geraadpleegd via: https://www.rivm.nl/sites/default/files/2018-11/Brochure%20Historisch%20overzicht%20100%20jaar%20RIVM.pdf
Kooy, H. (2019). Pleidooi voor ongelijke behandeling. De Groene Amsterdammer, 15. Geraadpleegd via: https://www.groene.nl/artikel/pleidooi-voor-ongelijke-behandeling
Berg, E. van den (2012). Van wondermiddel tot nachtmerrie: Het DES-hormoon. Andere Tijden. Geraadpleegd via: https://anderetijden.nl/aflevering/179/Van-wondermiddel-tot-nachtmerrie
History of Women’s Participation in Clinical Research. (z.d.). National Institutes of Health. Geraadpleegd via: https://orwh.od.nih.gov/toolkit/recruitment/history
Gender Studies in Product Development: Historical Overview. (2018). U.S. Food & Drug Administration. Geraadpleegd via: https://public4.pagefreezer.com/browse/FDA/01-11-2023T15:52/https:/www.fda.gov/science-research/womens-health-research/gender-studies-product-development-historical-overview
Fase I, II, III en IV. (z.d.). Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek. Geraadpleegd via: https://www.ccmo.nl/onderzoekers/aanvullende-informatie-over-bepaalde-soorten-onderzoek/onderzoek-met-geneesmiddelen/fase-i-ii-iii-en-iv
Geneesmiddelenonderzoek medisch onderzoek. (z.d.). Proefpersonen.nl. Geraadpleegd via: https://www.proefpersonen.nl/geneesmiddelenonderzoek-medisch-onderzoek/fasen.html
Hoe werkt medicijnonderzoek? (z.d.). Alzheimer Nederland. Geraadpleegd via: https://www.alzheimer-nederland.nl/onderzoek/stand-van-zaken/medicijn-tegen-dementie/hoe-werkt-medicijnonderzoek
Zopf, Y., Rabe, C., Neubert, A., Gassmann, K.G., Rascher, W., Hahn, E.G., Brune, K., & Dormann, H. (2008). Women encounter ADRs more often than do men. European Journal of Clinical Pharmacology, 64(10): pp. 999-1004. doi: 10.1007/s00228-008-0494-6.
Rademaker, M. (2001). Do Women Have More Adverse Drug Reactions? American Journal of Clinical Dermatology, 51(2), doi:10.2165/00128071-200102060-00001
Rodenburg, E.M., Stricker, B.H.C., & Visser, L.E. (2011). Sex-related differences in hospital admissions attributed to adverse drug reactions in the Netherlands. British Journal of Clinical Pharmacology, 71: pp. 95-104. https://doi.org/10.1111/j.1365-2125.2010.03811.x
Visser, L., & Abadier, M. (2023). Farmacotherapie. In: Lagro-Janssen, T., Visser, L., & Bos, A. (Reds.), Sekse- en gendersensitieve geneeskunde (pp. 503-516). Utrecht: Prelum
De Vries et al. (2019). Sex differences in adverse drug reactions reported to the National Pharmacovigilance Centre in the Netherlands. British Journal of Clinical Pharmacology; 85(7), pp.1507-1515.
McKinsey Health Institute. Ellingrud, K., Perez, L., Petersen, A., & Sartori, V. (2024). Closing the women’s health gap: A $1 trillion opportunity to improve lives and economies. Geraadpleegd via: https://www.mckinsey.com/mhi/our-insights/closing-the-womens-health-gap-a-1-trillion-dollar-opportunity-to-improve-lives-and-economies
Care4everyBody (2023). Mind the gap. Costs, consequences and correction of sex and gender inequality in medicine. Geraadpleegd op: https://www.care4everybody.org/
FDA Drug Safety Communication: FDA approves new label changes and dosing for zolpidem products and a recommendation to avoid driving the day after using Ambien CR. (2013). U.S. Food and Drug Administration. Geraadpleegd via: https://www.fda.gov/drugs/drug-safety-and-availability/fda-drug-safety-communication-fda-approves-new-label-changes-and-dosing-zolpidem-products-and
Dmitrovic, R., Kunselman, A. R., & Legro, R. S. (2013). Sildenafil citrate in the treatment of pain in primary dysmenorrhea: A randomized controlled trial. Human Reproduction, 28(11).
Nichols, F. H. (2000). History of the Women’s Health Movement in the 20th Century. Journal of Obstetric, Gynecologic & Neonatal Nursing, 29(1), pp. 56 – 64.
Mastroianni, A.C., Faden, R., & Federman, D. (1994). Women and Health Research. Ethical and Legal Issues of Including Women in Clinical Studies. Volume I. Washington (DC): National Academies Press. Geraadpleegd via:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK236531/?report=reader
Study and Evaluation of Gender Differences in the Clinical Evaluation of Drugs. Guidance document. (1993). U.S. Food & Drug Administration. Geraadpleegd via:
https://www.fda.gov/regulatory-information/search-fda-guidance-documents/study-and-evaluation-gender-differences-clinical-evaluation-drugs
Labots, G., Jones, A., Visser, S.J. de, Rissmann, R., & Burggraaf, J. (2018). Gender differences in clinical registration trials: is there a real problem? British Journal of Clinical Pharmacology, 84; pp. 700-707
Dekker, M.J.H.J., Vries, S.T. de, Versantvoort, C.H.M., Drost-van Velze, E.G.E., Bhatt, M., Meer, P.J.K. van, Havinga, I.K., Gispen-de Wied, C.C., Mol, P.G.M. (2021). Sex Proportionality in Pre-clinical and Clinical Trials: An Evaluation of 22 Marketing Authorization Application Dossiers Submitted to the European Medicines Agency. Frontiers in Medicine, 11(8):643028. doi: 10.3389/fmed.2021.643028.
Drug trial snapshots. Summary report. Five-Year Summary and Analysis of Clinical Trial Participation and Demographics. 2015-2019. (2020). U.S. Food & Drug Administration. Geraadpleegd via: https://www.fda.gov/media/143592/download?utm_medium=email&utm_source=govdelivery
Jin, X., Chandramouli, C., Allocco, B., Gong, E., Lam, C.S.P., & Yan, L.L. (2020). Women’s Participation in Cardiovascular Clinical Trials From 2010 to 2017. Circulation, 141(7), https://doi.org/10.1161/CIRCULATIONAHA.119.043594
Steinberg, J.R., Turner, B.E., Weeks, B.T., et al. Analysis of Female Enrollment and Participant Sex by Burden of Disease in US Clinical Trials Between 2000 and 2020. (2021). JAMA Network Open, 4(6):e2113749. doi:10.1001/jamanetworkopen.2021.13749
Geller, S.E., Koch, A.R., Roesch, P., Filut, A., Hallgren, E., & Carnes, M. (2018). The More Things Change, the More They Stay the Same: A Study to Evaluate Compliance With Inclusion and Assessment of Women and Minorities in Randomized Controlled Trials. Academic Medicine, 93(4): pp. 630-635. doi:10.1097/ACM.0000000000002027.
Man-vrouwverschillen bij medicijngebruik. (z.d.). College Ter Beoordeling van Geneesmiddelen. Geraadpleegd via: https://www.cbg-meb.nl/onderwerpen/medicijninformatie-man-vrouw-verschillen-en-medicijnen
Feiten over medicijngebruik bij mannen en vrouwen. (z.d.). College Ter Beoordeling van Geneesmiddelen. Geraadpleegd via: https://www.cbg-meb.nl/onderwerpen/medicijninformatie-man-vrouw-verschillen-en-medicijnen/feiten-over-medicijngebruik-bij-mannen-en-vrouwen
Onvoldoende kennis over medicijngebruik bij mannen en vrouwen. (z.d.). College Ter Beoordeling van Geneesmiddelen. Geraadpleegd via:
Hobma, M. (2020). Worden vrouwen echt benadeeld in medicijnonderzoek? Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 164(43). pp. 28-31
ResearchGate. (2016). Why do we still not know what causes PMS? Geraadpleegd via:
https://www.researchgate.net/blog/why-do-we-still-not-know-what-causes-pms
Rodenburg, E.M., Stricker, B.H.C., & Visser, L.E. (2010). Sex-related differences in hospital admissions attributed to adverse drug reactions in the Netherlands. British Journal of Clinical Pharmacology, 71(1), pp. 95-104
Hoofdstuk 10 – Hoe de gezondheidszorg er vandaag uitziet voor vrouwen
Cherry, K. (2024). How Cognitive Biases Influence the Way You Think and Act. Verywell Mind. Geraadpleegd via: https://www.verywellmind.com/what-is-a-cognitive-bias-2794963
Alliantie Gender & Gezondheid / ZonMw (2015). Kennisagenda Gender & Gezondheid, Den Haag: ZonMw
Eindevaluatie kennisprogramma Gender en Gezondheid. (2020). ZonMw. Geraadpleegd via:
https://www.zonmw.nl/nl/artikel/evaluatie-kennisprogramma-gender-en-gezondheid
Eindevaluatie Project Kennisontsluiting Gender en Gezondheid. (2019). ZonMw. Geraadpleegd via: https://projecten.zonmw.nl/nl/project/project-kennisontsluiting-gender-en-gezondheid
Toolkit Komt een mens bij de dokter, voor zorg- en hulpverleners. (z.d.). Rutgers, COC Nederland en WOMEN Inc. Geraadpleegd via: https://detoolkit.komteenmensbijdedokter.nl/
McKinsey Health Institute. Ellingrud, K., Perez, L., Petersen, A., & Sartori, V. (2024). Closing the women’s health gap: A $1 trillion opportunity to improve lives and economies. Geraadpleegd via: https://www.mckinsey.com/mhi/our-insights/closing-the-womens-health-gap-a-1-trillion-dollar-opportunity-to-improve-lives-and-economies
NVOG. (2023). Maatschappelijke acceptatie van vrouwspecifieke aandoeningen. Fase 1 Urgentie-analyse, Fase 2 Agenda’s.
Geraadpleegd via: https://www.nvog.nl/wp-content/uploads/2023/12/NVOG-rapport-maatschappelijke-acceptatie-van-vrouwspecifieke-aandoeningen.pdf
WOMEN Inc., Vrij Universiteit Amsterdam. (2024). De maatschappelijke kosten van gezondheidsproblemen bij vrouwen. Voorkomen is beter dan genezen. Met ondersteuning van Vrije Universiteit Amsterdam en projectgroep. Geraadpleegd via:
https://www.womeninc.nl/rapporten/kosten-baten-analyse-women-inc/
Smith, K. (2023). The funding gender gap / Women’s health research lacks funding – these charts show how. Nature; 617, p.28-29. Ook geraadpleegd via:
https://www.nature.com/immersive/d41586-023-01475-2/index.html
National Action Plan for Endometriosis. (2018). Australian Government, Department of Health and Aged Care. Geraadpleegd via: https://www.health.gov.au/resources/publications/national-action-plan-for-endometriosis
Armour, M., Avery, J., Leonardi, M., Niekerk, L. van, Druitt, M.L., Parker, M.A., Girling, J.E., McKinnon, B., Mikocka-Walus, A., Ng, C.H.M., O’Hara, R., Ciccia, D., Stanley, K., & Evans, S. (2022). Lessons from implementing the Australian National Action Plan for Endometriosis. Reproduction and Fertility, 3(3):C29-C39. doi: 10.1530/RAF-22-0003.
Abbott, J.A. (2024), Australia’s first National Action Plan on endometriosis: Progress but still a long way to go. Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology, 64: pp. 10-11. https://doi.org/10.1111/ajo.13726
Denmark. (2023). Endometriosis.org. Geraadpleegd via:
https://endometriosis.org/resources/national-action-plans/denmark/
Zacharopoulou, C. (2022). Rapport de proposition d’une stratégie nationale contre l’endométriose (2022 – 2025). Ministère du travail, de la santé, des solidarités et des familles. Geraadpleegd via: https://sante.gouv.fr/IMG/pdf/10_01_2022_strategie_nationale_finale_chrysoula_zacharopoulou_vf.pdf
Amendement van de leden Dobbe en Paulusma over een startbudget voor een nationale strategie vrouwengezondheid. (2024). Tweede Kamer. Geraadpleegd via:
https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/amendementen/detail?id=2024Z16425&did=2024D39687
National Women’s Health Strategy 2020-2030. (2019). Australian Government, Department of Health. Geraadpleegd via:
https://alswh.org.au/wp-content/uploads/2021/08/national-women-s-health-strategy-2020-2030.pdf
Policy paper Women’s Health Strategy for England. (2022). Department of Health & Social Care. Geraadpleegd via: https://www.gov.uk/government/publications/womens-health-strategy-for-england/womens-health-strategy-for-england
Women’s Health Plan A plan for 2021-2024. (2021). Scottish Government. Geraadpleegd via: https://www.gov.scot/publications/womens-health-plan-2021-2024-final-report/pages/1/
Women’s Health Action Plan 2024-2025 Phase 2: An Evolution in Women’s Health. (2024). Department of Health. Geraadpleegd via: https://www.gov.ie/en/publication/064c5-ministers-launch-the-womens-health-action-plan-2024-2025-phase-2-an-evolution-in-womens-health/
FEMaLe 2021 external annual report. (2021). FEMaLe project. Geraadpleegd via:
https://findingendometriosis.eu/wp-content/uploads/2023/06/FEMaLe-Annual-report-2021.pdf
WOMEN Inc. (2024). Oproep voor Nationale Strategie Vrouwengezondheid (2025-2035). Een pleidooi voor verandering. Geraadpleegd via: https://www.womeninc.nl/artikel/nationale-strategie-vrouwengezondheid/
Minister Dijkstra wil meer onderzoek naar ‘vrouwspecifieke’ aandoeningen. (2024). NOS. Geraadpleegd via: https://nos.nl/artikel/2511912-minister-dijkstra-wil-meer-onderzoek-naar-vrouwspecifieke-aandoeningen
Een op de elf vrouwen bezocht in 2022 de huisarts voor vrouwspecifieke aandoeningen. (2024). NOS. Geraadpleegd via: https://www.nivel.nl/nl/nieuws/een-op-de-elf-vrouwen-bezocht-2022-de-huisarts-voor-vrouwspecifieke-aandoeningen
Tweede Kamer stemt voor strategie vóór het verbeteren van zorg voor vrouwen. (2024). De Nieuws BV (BNNVARA). Geraadpleegd via: https://www.nporadio1.nl/nieuws/politiek/f594082e-adec-411d-9922-10ae5617a6c7/meerderheid-van-de-tweede-kamer-wil-dat-zorg-minister-fleur-agema-meer-doet-om-de-gezondheidszorg-voor-vrouwen-te-verbeteren
Vrouwspecifieke gezondheid. (z.d.). ZonMw. Geraadpleegd via: https://www.zonmw.nl/nl/programma/vrouwspecifieke-gezondheid
