Consent in de media

Velen van ons herinneren zich de kus uit het sprookje Sneeuwwitje: een prins die een slapende vrouw wakker kust. Gelukkig zijn veel van ons er inmiddels van bewust dat deze actie grensoverschrijdend gedrag laat zien. Grensoverschrijdend gedrag is een verzamelterm voor alle vormen van seksueel gedrag die over de grenzen van een ander gaan. Bijvoorbeeld ongewenste aanrakingen, zoenen tegen iemands wil, aanranding, verkrachting en online ongewenst gedrag, zoals sextortion (iemand chanteren met seksueel getinte beelden).

Iemand zoenen zonder toestemming valt dus overduidelijk onder de noemer grensoverschrijdend gedrag. Maar hoe gaan visuele media tegenwoordig om met thema’s als seks, consent en genot? Een serie als Sex Education wordt geprezen vanwege het realistische beeld dat de serie biedt over de manier waarop jongeren hun seksualiteit ontdekken. Een film als Frozen leert kinderen al op jonge leeftijd dat toestemming vragen voor een kus helemaal niet vreemd is. Maar in hoeverre is consent onderdeel van ons huidige medialandschap en hoe beïnvloedt dit de manier waarop we er in het dagelijks leven over denken? 

Feiten & cijfers

Het probleem rondom grensoverschrijdend gedrag is groot. Meer dan de helft van de vrouwen en 1 op de 5 mannen heeft te maken gehad met seksueel geweld en ongewenste aanrakingen, blijkt uit recent onderzoek van expertisecentrum seksualiteit Rutgers. Vrouwen hebben, net als LHBTI-personen en jongeren, een groter risico om slachtoffer te worden van grensoverschrijdend gedrag dan (cisgender, heteroseksuele) mannen. Al stelt Karlijn de Blécourt, consultant bij Rutgers, dat we dit misschien anders moet verwoorden: “Deze personen hebben het risico zelf niet, maar ze leven in een wereld waarin ze meer risico lopen.” 

Hoe zit dat in de media? 

In het rapport van Rutgers wordt de verantwoordelijkheid van de media in de problematiek rondom grensoverschrijdend gedrag en consent benadrukt. Lessen of trainingen voor jongeren over dit onderwerp hebben bijvoorbeeld meer effect als de boodschap ervan wordt ondersteund in de media. De media moeten dus de norm stellen dat seksueel grensoverschrijdend gedrag niet thuishoort in onze samenleving, zodat uiteindelijk in de samenleving urgentie ontstaat, meer mensen overtuigd zijn dat het absoluut niet kan en er meer gedaan wordt om grensoverschrijdend gedrag te voorkomen. Dat kan op verschillende manieren: door goede voorbeelden van consent te laten zien, of door grensoverschrijdend gedrag expliciet te veroordelen. Dat gaat nu al vaak goed, al zijn er ook veel minder goede voorbeelden te noemen. 

Non-fictie 

In 2019 werd de realityserie De Villa van de televisie gehaald, na kritiek op twee scènes waarin sprake was van grensoverschrijdend gedrag. Dit werd in de serie niet veroordeeld, maar eerder gepromoot door het te laten zien zonder het te voorzien van commentaar. Een woordvoerder van RTL liet weten: “Seksueel grensoverschrijdend gedrag is onacceptabel en mag nooit worden gepromoot, niet voor en niet achter de schermen”. Aan de basis van grensoverschrijdend gedrag ligt altijd een machtsverschil tussen de dader en het slachtoffer. In dit geval spreekt media- en genderwetenschapper Linda Duits ook van machtsverschil tussen mediamaker en slachtoffer: “Deelnemers weten van tevoren niet hoe tv-makers op je kunnen inpraten om goeie televisie te maken. Dus je hebt altijd te maken met een ongelijke machtsrelatie tussen deelnemers en producenten”. Deze ongelijke machtsrelatie doet zich voor op veel verschillende momenten: bij opnames, hoe het is ge-edit en hoe het wordt gepromoot. Er ligt daarom een verantwoordelijkheid bij mediamakers om hier op al deze momenten in het proces bewust van te zijn. In de proces van het programma De Villa ging het op veel momenten mis: tijdens de opnames (er is zelfs gebleken dat mensen achter de schermen zijn aangezet en gepusht tot grensoverschrijdend gedrag) en tijdens de edit (waarin de beelden zijn getoond zonder verdere veroordeling of consequenties). 

Fictie 

Niet alleen in non-fictie, ook in fictieprogramma’s zien we voorbeelden terug van grensoverschrijdend gedrag. In Netflix-series als 13 Reasons Why en Sex Education komt het thema expliciet aan bod, waarbij 13 Reasons Why onder vuur kwam te liggen door een zeer expliciete verkrachtingsscene en Sex Education veelal geprezen wordt voor de manier waarop consent centraal staat in de serie. In Nederland kennen we ook veel verschillende voorbeelden. Zo wordt in de serie Spangas expliciet uitgelegd wat consent inhoudt en houdt de webserie De Slet van 6VWO zich bezig met onderwerpen als sexting en grensoverschrijdend gedrag op social media. Marlies van Amerongen, maker van De Slet van 6VWO vertelt: “Als je dit soort thema’s wilt behandelen moet je als mediamaker de taal van de doelgroep spreken, weten waar je het over hebt. Tegelijkertijd heb je te maken met een spanningsboog van je kijker, waardoor je misschien keuzes moet maken die iets verder weg staan van de werkelijkheid.”