Kinderloosheid omvat meer dan 'gewenst' en 'ongewenst'

Als er gesproken wordt over kinderloosheid, wordt in onze maatschappij vaak het onderscheid gemaakt tussen ‘gewenst’ en ‘ongewenst’. Maar kinderloosheid omvat zoveel meer dan deze twee termen. Via een oproep verzamelde ik ervaringen van mensen zonder kinderen om zo het heersende beeld over dit thema breder te maken dan ‘gewenst’ en ‘ongewenst’. Het aantal reacties was enorm en elke reactie liet opnieuw de diversiteit van het onderwerp zien.

Geschreven door: Hanneleen van der Ree Doolaard

Op 2 december 1999 werd ik geboren, ongeveer twee jaar nadat mijn moeder mijn zus op de wereld had gezet. Door mijn jeugd heen vertelde mijn moeder wel eens over de 10 jaar dat zij op een kind had gewacht. Voor haar waren die tien jaren gevuld met eenzame onzekerheid, onbegrip, rouw om wat ze niet had en rouw om wat leek te worden maar niet werd. De betekenissen van onze namen herinneren aan die tijd en aan wat het krijgen en hebben van kinderen voor haar betekent. De naam van mijn zus betekent ‘Geschenk van God’ en mijn naam sluit daarop aan met de betekenis ‘God is goed’. Mijn beeld van kinderloosheid was tot voor kort grotendeels gebaseerd op dit verhaal, namelijk dat kinderloosheid ongewenst en verdrietig is. Verder had ik wel eens gehoord over mensen die gewoon geen kinderen willen, maar die situaties kende ik niet.

Op de basisschool schreven meisjes in elkaars vriendenboekje. Ik schreef bij de vraag ‘Wat wil je later worden?’ altijd ‘dolfijnentrainer’, maar er waren ook klasgenootjes die ‘moeder’ schreven. Later op de middelbare school kreeg ik seksuele voorlichting, los van de jongens. Er werd van alles verteld, maar voor mij kwam het in de kern neer op: ‘Je bent vrouw, je wordt ongesteld, je vindt een partner en je krijgt kinderen. Punt.’ Nu ik daarop terugkijk denk ik: “Maar wat als je geen kinderen wilt of krijgt?”

Gewenst en ongewenst

Sinds november ben ik me gaan verdiepen in kinderloosheid en al snel merkte ik bij mezelf de scheiding tussen gewenst kinderloos en ongewenst kinderloos op. Aan mijn beeld van ‘gewenst’ gaf ik impliciet en onbewust het label ‘egoïsme’. Ik dacht hierbij aan vrouwen zonder kinderwens, die helemaal gelukkig waren en bewust voor zichzelf en hun eigen vrijheid hebben gekozen. Bij ‘ongewenst’ dacht ik aan een vrouw met een kinderwens, maar die lichamelijk niet of moeilijk kinderen kan krijgen, en daarom rouwt. Bij beide groepen dacht ik aan een aparte groep vrouwen, die anders dan ‘de normaal’ waren. Ik deelde mijn visie met een collega en realiseerde me al snel dat deze scheiding totaal geen recht doet aan de diversiteit van de soorten situaties waarbij kinderloosheid een rol speelt. Tegelijkertijd merkte ik ook dat ik niet de enige ben die deze stereotype scheiding maakt. Op mijn oproep kwamen allerlei soorten reacties die stuk voor stuk mijn beeld verbreedden. De één stuurde een bestand met haar verhaal en foto’s van het kunststuk waarin zij haar proces had verwerkt. De ander reageerde met één alleszeggend woord. Graag deel ik drie verhalen die elk bewijzen dat kinderloosheid verder gaat dan ‘gewenst’ en ‘ongewenst’.

Niet zwart, niet wit

Snezana is twintig als ze haar diagnose krijgt: een erfelijke ziekte met onder andere chronische pijn, vermoeidheid en spieruitval als gevolg. “Ik weet nog goed hoe de arts die toentertijd de diagnose stelde me met betraande ogen aankeek en me vertelde hoe dit mijn leven zou veranderen. Of ik en mijn toenmalige partner een kinderwens hadden? Want ik kon de ziekte doorgeven (de kans was 50/50), en een zwangerschap zou mijn lichaam waarschijnlijk kapot maken. Laat staan daarna; ik zou mijn kind niet kunnen vasthouden. Moederschap is zwaar, te zwaar voor een lichaam dat al moeite heeft met een gewone werkdag doorkomen. Te zwaar voor een lichaam dat, als de tijd verstrijkt, waarschijnlijk alleen maar achteruit zal gaan. Haar woorden registreerde ik toen amper, en toch kan ik het me nu nog voor de geest halen. Ik was toen jong, en had geen kinderwens. ‘Poeh’, dacht ik juist, ‘gelukkig nog iets wat deze ziekte niet van me af zal nemen’.”

Nu is Snezana dertig en heeft ze geen partner meer. Ook heeft ze nog steeds geen kinderwens. Wegens fysieke achteruitgang heeft ze haar heiligbeengewrichten vast laten zetten met titanium pinnen. Een operatie die wordt afgeraden voor jonge vrouwen die nog een potentiële kinderwens hebben. “En die heb ik niet. Toch zijn er momenten dat ik het wel heb. Het is een rare tegenstrijdigheid. Dat heeft met keuze te maken, denk ik, en met verlies. Soms vraag ik me af of ik heb vastgehouden aan mijn wens om geen kinderen te krijgen, zodat ik niet nog iets heb om over te rouwen. Want kinderen zal ik nooit hebben. Niet alleen omdat de zwangerschap en bevalling me lichamelijk zouden breken, maar ook omdat de energie die de opvoeding zou kosten hetzelfde zou doen. Mijn kind zou mijn mantelzorger worden. Of mijn ziekte erven en elke dag pijn hebben.” Snezana heeft de keuze dus nooit echt gehad en gelukkig, zo zegt ze, ook nooit een sterke kinderwens. “Maar soms vraag ik het me toch af. Als ik toen niet ziek was geworden, had ik die wens dan nu wel gehad? Was ik dan een ander persoon geweest?”

“Ik ben blij met mijn zelfstandigheid. Ik kan overtuigend zeggen dat ik vrijwillig kinderloos ben. Maar er zullen altijd dagen in het jaar zijn dat ik rouw. Rouw om iets wat ik niet wil, maar om wat de persoon die ik had kunnen zijn – als ik niet ziek was geworden – misschien wél had gewild. Ik accepteer mijn gevoelens, en vertel mezelf dat ik een hele goede moeder was geweest. Als die gevoelens eruit zijn, voelt het weer oké. De realiteit is zoals het is, en in deze realiteit wil ik geen kind. Maar ik zal nooit het andere leven vergeten dat ik had kunnen hebben. Die persoon herdenk ik af en toe. En dat kan bestaan naast het geluk dat ik voel om te zijn wie ik wél ben. Ja ziek, maar ook krachtig, liefdevol, gelukkig om wie ik ben geworden en met wie ik om me heen heb.”

De tweede

Silvana heeft een dochter van 7,5 en heeft een onvolledig vervulde kinderwens. “Toen mijn dochter 4 werd, zijn we gestart voor een broertje of zusje. Omdat ik van mijn dochter zo zwanger was, had ik geen problemen verwacht. Na ongeveer een half jaar raakte ik inderdaad zwanger, maar dat ging al vroeg mis. Vervelend, maar toch de bevestiging dat je samen een kind kunt krijgen.” Intussen is de miskraam 2 jaar geleden en hebben Silvana en haar partner 4 IUI pogingen* gehad. Deze maand starten ze met IVF*. “Voor mij houdt kinderloosheid in dat ons gezin niet compleet voelt, mijn dochter wordt steeds ouder en ik vind het jammer dat het leeftijdsverschil ook steeds groter wordt. Ik wilde voor mijn dertigste klaar zijn met kinderen krijgen, een jonge moeder zijn. Dat gaat sowieso al niet meer lukken, als het ons überhaupt nog gegund is.”

Via blogs op Instagram schrijft Silvana over haar situatie, maar die openheid was er niet vanaf het begin. “Ik kreeg steeds de vraag ‘En, wanneer komt de tweede?’ en opmerkingen als ‘Het wordt wel tijd, hè.’ Ik vond dat heel vervelend en op een bepaald punt besloot ik gewoon een direct, eerlijk antwoord te geven. Je merkt dat mensen daarvan schrikken, dichtklappen of er gewoon maar niet meer naar vragen. Ik hoef er echt niet elke dag uren over te praten, maar het is toch iets wat een groot deel van mijn leven beheerst. Alleen al in praktisch opzicht: je loopt het ziekenhuis in en uit en je bent dagen aan het prikken met hormonen op vaste tijdstippen. En dan is er de teleurstelling als het weer voor niks was. Het is best fijn als iemand eens vraagt hoe het ervoor staat of gewoon even een appje stuurt als je naar het ziekenhuis moet. Als je het er niet over hebt en niemand ervan af weet, is er ook niemand die met je meevoelt en meedenkt. Voor ons is het nu spannend. Ik heb al mijn hoop op de IVF gevestigd. Waar de grens om te stoppen ligt, weet ik niet. Die verplaats ik elke keer. Mijn dochter weet ervan, het is lastig om met een kind een traject te doorlopen en dan niks te zeggen. Ze gaat soms mee naar de controle-echo’s en dan leg ik in jip-en-janneketaal uit wat er gebeurt. Ook van haar kreeg ik steeds vaker de vraag waarom zij geen broertje of zusje heeft. Dat is soms wel moeilijk. Maar wij houden goede hoop voor 2020.”

Kindvrij

Rian en haar partner gebruiken de term ‘bewust kindvrij’ om hun situatie te beschrijven. “We willen rekening houden met de mensen die ongewenst kinderloos zijn. Dat gaat vaak samen met pijn, verdriet en frustratie en met de term ‘gewenst kindvrij’ voelt het voor mij alsof ik het nog even extra benadruk.”

“Als kind speelde ik met barbies in mooie jurken die met snelle auto’s naar feestjes gingen. Van jongs af aan reageerde mijn omgeving met opmerkingen als ‘Moet je je pop niet verzorgen?’. Ik had niks met poppen en antwoordde dan resoluut ‘Nee’. Als meisje werd ik in een bepaald hokje gestopt en als ik leiderschap toonde, moest ik liever zijn voor anderen terwijl jongens in dezelfde situatie ‘potentie’ hadden. Op oudere leeftijd realiseerde ik me dat baby’s en kinderen niets voor mij waren. Ik had er gewoon geen gevoel bij en zou er niet gelukkig van worden. En het kind daarmee ook niet. Ik was 17 toen ik aan de pil begon. Ik probeerde verschillende varianten en de vijfde pil sloeg aan. Althans dat leek zo, tot ik zwanger bleek. Ik vond het verschrikkelijk. Niet alleen omdat ik het nooit had gewild, maar ook omdat ik dacht de juiste maatregelen genomen te hebben om het te voorkomen.” Er werd verwacht dat ze nu wel een kind wilde, omdat ze zwanger was. Maar haar besluit stond vast en dus liet ze een abortus uitvoeren. “Uiteindelijk hebben de vooroordelen van anderen meer aangericht dan de abortus. Ik zie het zo: ik heb leed voorkomen.”

“Ik weet van mezelf dat ik nooit alles zou willen geven wat een kind nodig heeft en daarom kies ik ervoor om er niet aan te beginnen. Maar zodra je dat begint te uiten, hebben mensen een mening klaar. Dan komt het er al snel op neer dat je als vrouw niet oké bent als je geen kinderen wilt. Alsof het je minder ‘vrouw’ maakt. Ik krijg reacties als ‘Dat komt nog wel’ of ‘Je bent nog jong, wacht maar’. Bij een sollicitatie vragen ze het niet direct, maar ze vissen er wel naar. ‘Heb je kinderen?’ ‘Nee,’ zeg ik. En dan valt er een lange stilte gevolgd door een zucht. Op mijn datingprofiel zette ik de zin ‘Bewust gekozen voor een kindvrij leven. Is dit niets voor jou, dan zijn we geen match’. Dan nog krijg je reacties als ‘Meen je dat echt? Ook niet als dit of dat?’. Het is zo vermoeiend jezelf continu uit te moeten leggen.”

“Mensen die wel een kinderwens hebben, biechten soms op dat ze bang waren het mij te vertellen. Bang? Ja, bang voor mijn reactie. Maar ho ho: dat ik bewust kindvrij ben, betekent niet dat ik kinderen haat of een gevoelloos mens ben. Toen mijn zusje vertelde dat ik tante werd, heb ik staan huilen van geluk. Niet alleen omdat ik het leuk vind, maar ook omdat ik het haar gun. Als een goede vriendin van je de reis van haar leven naar Siberië heeft geboekt en jij helemaal niet tegen kou kan, ben je toch gewoon blij voor haar? Want zij gaat, zij is er blij mee en haar wens wordt vervuld. Ik zie de verantwoordelijkheid en opofferingen voor een kind niet zitten. Maar ik ben uren bezig met het uitzoeken van de beste lego-set voor mijn neefje.”

“Als het gaat om kindvrij zijn, zou ik graag zien dat mensen bewuster nadenken over het feit dat dit een normale, volwaardige optie is die mensen kunnen kiezen. Vroeger had je mensen die kinderen kregen en mensen die geen kinderen konden krijgen, maar die tijd is voorbij. Het is tijd dat aan meisjes duidelijk wordt gemaakt dat puur omdat je lichaam het kan, je niet verplicht bent het ook te doen. Het is oké om te kiezen wel kinderen te krijgen en het is ook oké om ervoor te kiezen geen kinderen te krijgen. Het zou fijn zijn dat mensen ‘oké, helemaal prima’ zeggen als ik vertel dat ik geen kinderwens heb. Zonder veroordeling dat ik een koud mens of een onvolwaardige vrouw zou zijn.”

Mijn verbrede visie

Een aantal maanden geleden startte ik mijn onderzoek naar kinderloosheid. Ik realiseerde me dat kinderloosheid verder gaat dan ‘gewenst’ en ‘ongewenst’, maar ik werd er tijdens mijn onderzoek ook op gewezen dat de term ‘kinderloosheid’ zelf al enorm veel lading en betekenis heeft. ‘Loos’ betekent namelijk dat er iets ontbreekt. Dus als je kinderloos bent, betekent dat letterlijk dat er kinderen ontbreken; er mist iets. Voor sommigen voelt dit begrip kloppend bij hun situatie. Zij missen oprecht het kind dat er niet is. Maar er zijn ook mensen die zich niet kunnen vinden in de term kinderloos. Voor hen voelt het niet hebben van een kind niet als een gemis. Zij gebruiken termen als: zonder kinderwens; kindvrij; niet-moederschap; gewenst, vrijwillig, gekozen of bewust kinderloos of zonder kinderen. Maar ook hier is nuance in nodig. Er zijn mensen die bewust kinderloos zijn maar wel een kinderwens hebben. En mensen die zich tegelijkertijd zowel in de term gewenst als de term ongewenst kunnen vinden of zich op verschillende tijden in beide termen hebben herkend. Er is dus niet één term die je voor alle situaties kunt gebruiken en dat toont gelijk de complexiteit en daarmee de kwetsbaarheid van dit onderwerp aan.

Ik kon de conclusie dat kinderloosheid meer omvat dan ‘gewenst’ en ‘ongewenst’ niet koppelen aan een ervaring. Na de oproep veranderde mijn visie erg en kon ik de verschillende termen koppelen aan ervaringen en verhalen. Die verandering ervaarde ik, maar het proces ging nog een niveau dieper dan aantonen dat kinderloosheid meer inhoudt dan ‘gewenst’ en ‘ongewenst’ en de ontdekking over het begrip ‘kinderloosheid’ zelf.

Ik verbaasde me over de bizarre reacties die mensen krijgen wanneer ze vertellen dat ze geen kinderen hebben en/of uitleggen waarom niet. Dat de vraag ‘Wil/Heb je kinderen?’ of ‘Wanneer komt de volgende?’ vaak zo makkelijk wordt gesteld, liet me beseffen hoe hoog de maatschappelijke verwachting is dat je (meerdere) kinderen krijgt als vrouw. En daarmee werd me ook gelijk duidelijk hoeveel impact die verwachting heeft op de bespreekbaarheid als een vrouw geen kinderen heeft of niet de gebruikelijke twee kinderen.

Het belang

Al die verhalen bevestigden telkens opnieuw hoe groot het belang is van een bredere visie op kinderloosheid. Hoe belangrijk het is dat we realiseren dat het antwoord op de vraag ‘Wil/Heb je kinderen?’ verder gaat dan puur ‘ja’ of ‘nee’. Dat we realiseren dat achter de ‘ja’ en ‘nee’ ontzettend veel kan schuilgaan. Zowel pijn, verdriet, rouw en angst als vreugde, geluk, verlangen, hoop, proces en spijt. De maatschappelijke verwachting houdt het beperkte beeld én het taboe in stand. In veel reacties, hoe verschillend ook, werd verteld hoe vervelend het voelt om je constant te moeten verantwoorden over je situatie. En dat is wat zij allemaal overeen hebben. Vrouwen hoeven zich geen enkel moment te verantwoorden voor hun situatie. Iedere situatie mag er zijn. Of er een keuze was of niet. Of het proces afgesloten is of nog speelt. Of het gewenst, ongewenst, kinderloos, kindvrij, bewust, compleet of incompleet is. Alles mag bestaan en vooral ieder mag bestaan.

Mijn visie is zoveel breder geworden dan het beperkte beeld dat ik bij kinderloosheid en de termen ‘gewenst’ en ‘ongewenst’ had. Ik hoop met dit project meerdere mensen hun visie te hebben verbreed en voor hen die al een bredere visie hadden, houvast te hebben gegeven om zich te durven uitspreken als het gaat om hun situatie. Verder wil ik ook benoemen dat ondanks dat ik zo doordacht mogelijk en bewust van de kwetsbaarheid aan dit project heb gewerkt, ik ook blinde vlekken heb. Ik heb elke zin zorgvuldig geschreven maar mocht je iets missen of me op een blinde vlek willen wijzen, stuur gerust een mailtje naar hanneleen@womeninc.nl.

*IUI staat voor intra-uteriene inseminatie. Bij deze behandeling wordt ‘opgewerkt’ zaad vlak voor de ovulatie hoog in de baarmoeder gebracht. Door middel van bloed- of urineonderzoek wordt bij de vrouw gemeten wanneer de LH-piek (verhoogde waarde van het Luteïniserend Hormoon dat de aanzet geeft tot een eisprong) optreedt. Op het vruchtbaarste moment van de cyclus wordt het zaad geïnsemineerd in de holte van de baarmoeder (uterus) en moet daarna zelf de eileiders zien te bereiken, alwaar de bevruchting plaatsvindt. Het sperma moet eerder die dag door de man zijn ingeleverd bij het laboratorium, waar het wordt ‘opgewerkt’. Hierbij worden de (goede) zaadcellen uit het sperma gefilterd; alleen deze zaadcellen worden ingebracht.

*IVF staat voor in-vitrofertilisatie en is een voortplantingstechniek waarbij een of meer eicellen buiten het lichaam worden bevrucht met zaadcellen, waarna de ontstane embryo’s in de baarmoeder teruggeplaatst worden.