Vrouwen in comedy en cabaret: nog steeds weinig podium

Laatst was ik in Comedyclub Toomler in Amsterdam voor een avondje lachen. Wie er wel eens is geweest, zal het herkennen: de imposante ‘wall of fame’, waar portretten van comedians die hun strepen hebben verdiend trots de zaal in kijken. Het viel me al eerder op hoeveel mannen er hingen. Ik grapte met mijn vader dat wanneer er die avond weer zes mannen achter elkaar het podium zouden betreden, ik binnenkort mijn eigen debuut zou maken in de comedy.

Het lachen was me snel vergaan. Je raadt het al: er stond geen enkele vrouw op de planken die dag. Er werden geen grappen door, maar over vrouwen gemaakt. Een comedian vroeg zich bijvoorbeeld hardop af of een groep vrouwen in het publiek ‘van mooi naar lelijk zat’. 

Geschreven door: Puck van Tussenbroek

Het geringe aantal vrouwen op het podium blijkt geen uitzondering in de wereld van de comedy en het cabaret. Ik heb de microfoon nog niet opgepakt, maar ik ben wel benieuwd waardoor de representatie van vrouwen achterblijft. Want wie de grappen maakt speelt een rol in wat we als publiek grappig vinden, en welke verhalen we te horen krijgen. Wat is het aandeel vrouwen in de (stand-up) comedy en het cabaret op dit moment, en ervaren vrouwen nog altijd vooroordelen, zoals ‘dat vrouwen gewoon niet grappig zijn’? Om daar antwoord op te vinden, ging ik op zoek naar de huidige feiten en cijfers. Ook heb ik cabaretiers en theatermakers gesproken over hun ervaringen, en deze interviews komen vanaf nu elke week online. 

De eerste vrouwen in het cabaret

Eduard Jacobs wordt in Nederland gezien als de eerste cabaretier, die zijn debuut maakte rond 1900. Pas in 1970 volgt Jasperina de Jong, ‘de eerste vrouwelijke ster in de mannenwereld van het cabaret’. In een documentaire over haar leven kunnen we niet om de vrouwonvriendelijke context heen waarin haar carrière zich afspeelt. Haar liedteksten liegen er niet om: ‘Het is niet waar dat vrouwen dom en oppervlakkig zijn, en dat we geestelijke diepgang missen. Dat is een praatje wat door mannen overal wordt rondgestrooid, maar bewezen is het nooit’. In interviews slaan de aannames en stereotypes haar om de oren: de presentatoren kunnen zich niet voorstellen hoe ze haar gezin en haar carrière met elkaar kan combineren. 

In diezelfde tijd komt ook Natascha Emanuels op, die in 1972 haar eigen cabaretgezelschap ‘Vrouwencabaret’ opricht. Ze werd ook wel een ‘taboedoorbrekende theaterlegende’ genoemd. In haar show ‘Een vrouw is ook een mens’ werden teksten gezongen als ‘De penis, daar draait alles om. Dat maakt hem knap, dat maakt haar dom. Waarom denkt hij weer rationeel? Natuurlijk door z’n mannelijk deel. Waarmee schreef hij geschiedenis? Als dat niet weer de penis is’. Er kwam veel kritiek op haar grove teksten, iets waar cabaretiers die man zijn juist vaak om worden geprezen. Wellicht is dat een van de redenen waarom er vandaag de dag nog steeds minder vrouwen dan mannen te vinden zijn in het cabaret.

‘Vrouwen zijn gewoon niet grappig’ en meer stereotypen

Ook al is de weg naar het cabaret al in 1970 door vrouwen bewandeld, er lijken meer overeenkomsten dan verschillen te zijn tussen de Jongs en Emanuels verhaal en dat van vrouwen in het cabaret vandaag de dag. Nog steeds is de vrouw de uitzondering in de Nederlandse comedy en cabaret, en krijgen ze te maken met allerlei vooroordelen. Cabaretier Maya van As vertelt aan het NRC in 2017 dat ze na afloop van een improvisatievoorstelling de opmerking kreeg: ‘Nou, je hield je goed staande tussen die mannen hè!’. Ook Eva Crutzen krijgt na bijna elke voorstelling een opmerking in de trant van: ‘Ik vind vrouwen niet grappig, maar jou wel’. 

Dat vrouwen in principe niet grappig zijn, zit diep geworteld in onze overtuigingen over gender en humor, aldus sociaal psycholoog en humor-onderzoeker Madelijk Strick. De humorkloof, zoals ze het noemt, wordt voor een groot deel verklaard door sociaal-culturele normen en verwachtingen. De man wordt geassocieerd met dominantie en assertiviteit, de vrouw met zorgzaamheid en bescheidenheid. De man wordt gezien als de grappenmaker, de vrouw als degene die er om lacht, in het dagelijks leven én op het podium.

‘Ik vind vrouwen niet grappig, maar jou wel’

En toch is dat niet terecht. Uit onderzoek blijkt namelijk niet dat mannen grappiger zouden zijn dan vrouwen. Vrouwen maken bovendien net zoveel grappen als mannen, maar doen dit minder in gemengde gezelschappen. Op latere leeftijd verdwijnt dit verschil weer, omdat jonge vrouwen zich meer conformeren aan gendernormen dan oudere vrouwen. Wel ontstaat hierdoor een self-fulfilling-prophecy: het idee dat vrouwen niet grappig zouden zijn, staat ze in de weg om zichzelf als humoristisch te zien. En dat zien we terug in de cijfers.

Weinig vrouwen in de prijzen en op de planken

Het winnen van een cabaretfestival is voor veel aanstormend talent dé springplank voor een succesvolle carrière. In 2020 won Lisa Ostermann het Leids Cabaret Festival, waar in 15 jaar geen vrouw gewonnen had. ‘Of ze de winnaar van de vrouwen was’, werd haar gevraagd. Een vrouw die gewoonweg beter is dan de deelnemende mannen, was dus nog niet voor iedereen denkbaar. Op vier bekende cabaretfestivals ging van 2010 tot en met 2021 maar 17% van het totale aantal prijzen naar vrouwen. Slechts 16 vrouwen wonnen 23 prijzen, waarvan één in een duo met een man, terwijl er in totaal wel 130 prijzen te winnen vielen.

Opvallend is het Amsterdams Kleinkunst Festival, waar de verdeling heel anders is. Van 2010 tot en met 2021 werden er door vrouwen 26 prijzen gewonnen, 23 prijzen gingen er naar mannen. Wellicht associëren we kleinkunst minder strikt met humor en meer met theater en muziek, en voelen vrouwen zich er daarom meer senang of worden ze er meer geaccepteerd. Bovendien blijken comedy en theater steeds minder gescheiden werelden. Dat biedt ook perspectief om buiten de hokjes te denken van wat humor is, en wie de humor maakt. 

Ook in de theaters blijft de representatie van vrouwen achter. In 2017 stonden er vier keer zoveel mannen als vrouwen op de planken van cabaret- en kleinkunstpodia. Met behulp van de oprichter van Zwarte Kat.nl, dé website voor info over cabaret en comedy, konden we achterhalen hoe we er nu voorstaan. In het theaterseizoen 2022-2023 staan wederom bijna vier keer zoveel mannen als vrouwen op de planken. Als we kijken naar duo’s en gezelschappen zien we 19 gezelschappen van enkel mannen, 10 van enkel vrouwen en 9 gemengde groepen. In totaal spelen er 69 mannen tegenover 49 vrouwen in duo’s of gezelschappen, wat een betere verdeling is dan in de solovoorstellingen. Toch blijft het opvallend dat er tussen 2017 en nu weinig vooruitgang is geboekt als het gaat om de representatie van vrouwen. 

In comedyhuizen, wat broedplaatsen zijn van aanstormend comedy- en cabarettalent, staat het er ook niet goed voor wat betreft vrouw-manverdeling. In Toomler (Amsterdam), Comedyhuis Utrecht en Comedy Café Amsterdam zijn er bij elkaar maar 14 vrouwen aangesloten van de 107 comedians. Dat is maar 13% vrouw tegenover 87% man. 

Grappig? Prove it again

Janneke de Bijl, een cabaretier die als een van de zes vrouwen op 50 mannen lid is van Comedytrain (het gezelschap dat in comedyclub Toomler speelt), kan wel een paar redenen bedenken. “Je bent als vrouw zo enorm in de minderheid, dat maakt het lastig. Veel vrouwen voelen zich niet prettig bij de masculiene sfeer die vaak in comedyclubs hangt.” Ook bij het publiek voelde ze vaak teleurstelling als ze op kwam lopen. “Je staat 1-0 achter, maar je doet alsof dat niet zo is, want anders ben je een zeikerd of kruip je in de slachtofferrol. Je kan niks anders doen dan er tegenin spelen en gewoon harder werken. En dan is het compliment na afloop inderdaad steevast: ‘Normaal vind ik vrouwen niet leuk, maar jou wel’.”

“Veel vrouwen voelen zich niet prettig bij de masculiene sfeer die vaak in comedyclubs hangt.”

Het fenomeen dat vrouwen harder moeten werken dan mannen, wordt ook wel omschreven als het prove-it-again-principe. Mannen worden al snel gezien als grappig, dus hoeven ze niks te ontkrachten wanneer ze het podium betreden. Een flauwe grap van een man wordt gezien als een uitzondering. Vrouwen moeten zich eerst bewijzen, een flauwe grap van een vrouw wordt gezien als een bewijs van haar onkunde. Dat werkt ontmoedigend: je gaat er haast in geloven dat je het niet kan. 

Gelukkig is er perspectief: vrouwen met een hoog ‘humorzelfvertrouwen’ zijn even goed of zelfs beter in staat om grappen te verzinnen dan mannen. Daarnaast brengen vrouwen een nieuw humoristisch perspectief ter tafel en gebruiken ze humor vaak om te verbinden en solidariteit met elkaar aan te gaan, door middel van zelfspot en het vertellen van grappige, persoonlijke anekdotes. Ze moeten dan ook creatiever zijn, aangezien ze zich vaak niet op de bekende seksistische grappen kunnen beroepen. Mannen gebruiken humor vaker om statusverschillen te markeren en elkaar voor schut te zetten. Al is dit uiteraard niet ‘set in stone’, maar aan sociale verandering en verwachtingen onderhevig. 

“Je staat 1-0 achter. Je kan niks anders doen dan gewoon harder werken.”

Humor-onderzoeker Strick verwacht dat de mate waarin vrouwen hun humoristische kant laten zien, zal toenemen met de toenemende vrouwenemancipatie. Toch ben ik benieuwd naar de rol die de comedywereld hier zelf in kan spelen: hoe komt het dat al die grappige vrouwen het podium ofwel niet bereiken, ofwel er niet blijven hangen? Hoe seksistisch is de comedywereld, en wat is daarin de verantwoordelijkheid van comedyhuizen, festivals en theaters? Daarover spreek ik de komende tijd verschillende vrouwen uit het vak.

Het dichten van de humorkloof

Het wordt tijd dat we de humorkloof dichten. Mijn lachspieren zijn moe van seksistische grappen van mannen met het voordeel van de twijfel. Ik wil niet lachen over mensen zoals ik, maar om mensen zoals ik. Er is in de Nederlandse comedyhuizen, theaters en cabaretfestivals duidelijk nog veel winst te behalen wat betreft representatie van vrouwen. Want wie er op het podium staat geeft mensen niet alleen een leuke avond, maar biedt stof tot nadenken over wie we grappig vinden, wat we grappig vinden en waarom.