Rubriek (On)Gehoord - Ze waren er wel: componistes

“Laat je horen!” is sinds onze oprichting één van de motto’s van WOMEN Inc. Omdat we geloven in de kracht van unieke stemmen en verhalen. Gelukkig worden die verhalen dikwijls omgezet in mooie films, boeken, series, liedjes, kunstexposities en andere vormen. Maar worden ze dan ook gehoord?

In de rubriek (On)Gehoord zet de redactie van WOMEN Inc. elke maand een boek, film of ander object in de schijnwerpers, waarvan wij vinden dat je die niet mag missen. De klassieke muziek is nog steeds een mannenbolwerk, terwijl er meer dan genoeg vrouwen zijn die mooie dingen hebben geschreven. Daarom is het hoog tijd om eens aandacht te besteden aan vrouwelijke componisten uit de geschiedenis.

Geschreven door: Naomí Combrink

Of je nu van klassieke muziek houdt of niet: iedereen heeft wel eens van Beethoven of Mozart gehoord. Maar hoeveel componistes ken je eigenlijk? Net als bij velden als schilderkunst, politiek en literatuur, hebben we bij muziek onbewust het idee dat er voor de 20e eeuw gewoon niet zo veel vrouwen actief waren. Doordat er op school weinig vrouwen van voor 1900 in de lespakketten zitten, groeien we op met de indruk dat vrouwen zich vroeger alleen maar bezig hielden met het huishouden. Maar eigenlijk klopt dit helemaal niet. Vrouwen hebben altijd al belangrijke rollen gespeeld in de maatschappij en ze deden van alles. Zoals cirkelzagen en computerprogramma’s uitvinden of ontdekkingsreiziger, keizerin of piraat zijn. En vrouwen schreven dus ook best vaak muziek.

We gaan er vaak vanuit dat we zo weinig componistes van vroeger kennen doordat hun muziek gewoon nooit goed genoeg zou zijn geweest. Maar steeds vaker blijkt dat dit soort selecties meer met (onbewuste) vooroordelen te maken hebben dan met kwaliteit. Als je maar goed kijkt zie je dat het werk van componistes helemaal niet onderdoet voor dat van hun mannelijke collega’s. Dit betekent dat we met de emancipatie eigenlijk niet alleen vooruit moeten kijken, maar ook achteruit: er zijn talloze onbekende verhalen en kunstwerken om te ontdekken en om vanaf nu als klassiekers te gaan beschouwen. Gelukkig gebeurt dit meer en meer en is er in verschillende velden toenemende aandacht voor. Zie bijvoorbeeld de 1001 vrouwen tentoonstelling, of Bedtijd verhalen voor rebelse meisjes (deel 1 & 2), die beiden laten zien hoeveel belangrijke vrouwen we eigenlijk zouden moeten kennen.

Die ándere Mendelssohn, Schumann en Mahler

In de klassieke muziek zijn er genoeg vrouwen te vinden, als je maar een beetje goed kijkt. Zo heb je de 12e eeuwse Hildegard van Bingen, de eerste componist (m/v) uit de klassieke muziek die bij naam bekend is. Of in de renaissance was er bijvoorbeeld Francesca Caccini, de eerste vrouw die een opera schreef. De 19e eeuw wordt getekend door drie componistes die hun naam delen met mannen die ook componeerden: Fanny Mendelssohn, Clara Schumann en Alma Mahler. Stuk voor stuk hebben ze prachtige muziek geschreven, die helaas veel te onbekend is. En in het dagelijks leven wordt hier ook te vaak aan voorbij gegaan: als klassieke muziekliefhebbers het over “Mahler” of “Schumann” hebben, dan bedoelen ze Gustav en Robert, alsof de vrouwen met deze achternamen nooit iets hebben geschreven. Dit is extra pijnlijk als je weet dat deze mannen Clara en Alma actief hebben gehinderd in het volgen van hun eigen muzikale pad.

Rond de eeuwwisseling zijn Debussy en Satie vaste namen. Maar wist je dat een van de meest veelbelovende componisten uit die tijd een Franse vrouw was die Lili Boulanger heette? Het enige dat misschien nog tragischer is dan haar vroegtijdige dood, is dat haar mooie stukken zo onbekend zijn gebleven. In Nederland hadden we iets later Henriëtte Bosmans, wiens spannende stuk voor piano en orkest uit 1928 een aanrader is. (En op wiens biopic ik persoonlijk niet kan wachten. Een biseksuele half-joodse muzikale pionier die weigerde toe te geven aan het nazibewind? Wie wil die film nou niet zien?!)

Gelukkig zijn er in de klassieke muziekwereld zelf mensen hard aan het werk om voor meer aanwezigheid van vrouwen te strijden. Zo zijn in de concerten van de NTR ZaterdagMatinee dit seizoen een ongekende hoeveelheid vrouwelijke componisten opgenomen. Het is nog steeds lang niet de helft van de programmering, maar toch best een goede start. Op Radio 4 hoor je er ook steeds vaker iets over. Zo werd er gelobbyd om meer vrouwen in hun jaarlijkse top 300 op te nemen. Het Radio Filharmonisch Orkest speelt dit seizoen veel werken van componistes en krijgt in 2019 (EIN-DE-LIJK) als eerste Nederlandse orkest een chef-dirigente: Karina Canellakis.