Iedere leerling verdient het zich te herkennen in schoolboeken

Het NRC kwam afgelopen weekend naar buiten met belangrijk nieuws: de vier grootste educatieve uitgeverijen van Nederland censureren leermethodes voor het basisonderwijs. Het gaat om boeken en digitale leermiddelen die door honderdduizenden kinderen op allerlei soorten scholen worden gebruikt. Makers mijden in deze boeken onderwerpen die gevoelig liggen bij reformatorische scholen. Via een aparte stichting lobbyen zij voor leermiddelen die aansluiten op de eigen levensvisie.

inclusiviteit in schoolboeken

Geschreven door: Sander Heithuis

Zo schrijft uitgeverij Malmberg in hun richtlijnen dat de makers ‘ver doorgevoerde vormen van emancipatie’ moeten mijden en zijn regenbooggezinnen taboe. Makers die voor deze uitgeverijen hebben gewerkt geven aan dat ze zich onherroepelijk aan deze dwingende richtlijnen moesten houden. Een illustrator vertelt dat ze bijvoorbeeld een bikinitopje aan de waslijn moest inwisselen voor een sok. Ook gaat een vrouw als predikant te ver. Volgens het NRC schetsen de leermiddelen door de ingrepen ‘een vertekend en verarmd beeld van de realiteit.’ Terwijl schoolboeken een afspiegeling van de werkelijkheid zouden moeten zijn, zowel in de diversiteit aan mensen die erin voorkomen als in de thema’s die behandeld worden. 

Falend lesmateriaal

Momenteel is het Nederlandse lesmateriaal nog verre van een afspiegeling van de werkelijkheid. In een rapport van hoogleraar Judi Mesman over de representatie van gender in boeken wiskunde en Nederlands voor de brugklas staat het er in de vorm van een korte bijzin: “Representatie van LHBT-groepen was volledig afwezig”. Als je even niet oplet lees je er zo overheen, terwijl het goed zou zijn om even stil te staan bij de lading van deze paar woorden: er is geen enkel LHBT-personage te vinden in alle boeken wiskunde en Nederlands voor de brugklas. En inderdaad; terugdenkend aan mijn eigen schoolperiode moet ik concluderen dat ik zowel op de basis- als middelbare school nooit geleerd heb over homoseksuele gezinsvormen, gelezen over lesbische topsporters of gekeken naar trans personen die successen behalen. Waar het lesmateriaal faalde ging ik als een autodidact aan de slag. Ik moest mezelf leren dat mensen uit de LHBT-gemeenschap wel degelijk tot dingen in staat zijn, erkenning verdienen en, the bare minimum, ik moest begrijpen dat we bestaan en dat dat oké is. Hier hoeven heteroseksuele leerlingen geen moeite voor te doen: uit het onderzoek van Mesman blijkt dat in alle gevallen waarin de seksualiteit van personages af te leiden is, er sprake is van heteroseksualiteit.

Het recht op herkenning

Judi Mesman concludeert in haar onderzoek tevens dat vrouwen in alle boeken wiskunde en Nederlands voor de brugklas ondervertegenwoordigd zijn. En uit eerder onderzoek weten we dat slechts 13% van de moeders in kinderboeken een betaalde baan heeft: ruim 6 keer minder dan de werkelijkheid. Wat blijkt nu: in plaats van dat uitgeverijen bezig zijn met het creëren van versnelling op weg naar gelijkwaardige representatie in het onderwijs, houden ze onder druk van reformatorische lobbygroepen verandering actief tegen. Hiermee ontnemen de grootste uitgeverijen in Nederland (soms kwetsbare) leerlingen het recht zich te herkennen in schoolboeken, iets dat bewezen positieve gevolgen heeft op hun zelfvertrouwen.

De status quo bevestigen

Wanneer we de groepen leerlingen die actief gemeden worden uit de schoolboeken het recht op herkenning wél zouden gunnen, zou dat veel positieve gevolgen met zich meebrengen. Deze positieve veranderingen zijn hard nodig. Uit onderzoek weten we namelijk dat er tussen 5 en 7 jaar een omslag plaatsvindt, waarna meisjes zichzelf als minder slim beschouwen dan jongens. Daarnaast voelen LHBT-leerlingen zich vijf keer vaker eenzaam op school dan gemiddeld. Deze cijfers bewijzen dat de richtlijnen die de uitgeverijen hanteren niet onschuldig zijn. Het overmatig in beeld brengen van de norm is niet neutraal, maar bevestigt de status quo en geeft leerlingen die niet aan de norm voldoen minder kans op herkenning en erkenning. Mesman zegt hierover in haar rapport: “De keuze voor weergave van iets anders dan de status quo wordt nogal eens gezien als ongepaste en ongewenste sturing. Daarbij vergeet men dat ook de reproductie van de status quo een vorm van sturing is.” Uitgeverijen zijn dus aan het sturen, en dat gaat behoorlijk de verkeerde kant op.

Worden wat je wilt

Op dit moment vindt de kinderboekenweek plaats met het thema ‘worden wat je wilt’. Het nieuws van deze week bewijst dat nog niet elke leerling hier evenveel kans op heeft. Sterker nog: met de huidige lesboeken wordt kinderen bewust maar impliciet maar één verhaal geleerd. Dit kan leiden tot serieuze misvattingen en heeft invloed op de kansen van mensen die buiten de norm vallen. Voor gelijke kansen voor iedereen is het nodig dat dit verandert. Gelukkig kunnen we kijken naar landen om ons heen voor inspiratie. Zo heeft de overheid in België actie ondernomen om leermiddelen te gaan onderzoeken op kwaliteit. Daarnaast is er natuurlijk onmiskenbaar ook een rol voor uitgeverijen. Zij hebben voor een groot deel de vrijheid om te bepalen met welke beelden kinderen van jonge leeftijd in aanraking komen. Die beeldbepalende rol brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee, die negatieve gevolgen kan hebben wanneer er niet goed mee omgegaan wordt. Maar wanneer deze verantwoordelijke rol op een juiste manier ingezet wordt kan dat leiden tot meer kansengelijkheid. En juist daar is het onderwijs zo aan toe.