Feministische manifesten: Een oproep tot verzet en utopie

Al in 1914 schreef kunstenaar en schrijver Mina Loy Feminist Manifesto, waarin ze zich verzette tegen de ondergeschikte rol van de vrouw in de Westerse samenleving. Sindsdien zijn er nog veel meer feministische manifesten verschenen, vooral tijdens de tweede feministische golf in de jaren ‘60 en ‘70. In deze periode van groeiend feministisch verzet en activisme tegen het bestaande seksisme, was het manifest de manier voor schrijvers om zich tegen de status quo te keren en op te roepen tot radicale veranderingen.

Maar het manifest is niet alleen iets van vroeger. Voor dit artikel las ik drie feministische manifesten die in de afgelopen 3 jaar zijn gepubliceerd: Feminism for the 99%, The Xenofeminist Manifesto en Glitch Feminism. Alledrie leveren ze op eigen wijze kritiek op de huidige tijd. Hoe zien zij de wereld in de toekomst voor zich en hoe komen we daar? 

Geschreven door: Pieke Assmann 

Wat is een feministisch manifest?

De definitie van een manifest luidt: een tekst die reflecteert op de tijd waarin deze geschreven is, waarin een schrijver een positie of standpunt inneemt dat meestal ingaat tegen de status quo. Oftewel: een manifest levert kritiek op de samenleving zoals die nu is, roept op hier abrupt mee te breken en komt met advies en (actie)punten hoe een andere wereld gerealiseerd kan worden. Daarnaast geeft het manifest schrijvers de ruimte hun woede, verwarring en onbegrip over deze tijd te uiten en te begrijpen. Het bekendste manifest is misschien wel het Het Communistisch Manifest (1847) geschreven door filosofen Karl Marx en Friedrich Engels. 

Manifesten doen een beroep op je verbeeldingskracht, omdat het gaat over een wereld die nog niet bestaat: een utopie. Bij dit woord denken we vaak aan een wereld die niet kan bestaan, een droomwereld. Maar in het schrijven van een manifest en door het opstellen van actiepunten, maken  schrijvers een begin om van een utopie werkelijkheid te maken. Manifesten geven op deze manier ook hoop dat deze schijnbaar onmogelijke taak gerealiseerd kan worden. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat manifesten vooral worden geschreven in tijden van sociale onzekerheid, waarin armoede, ongelijkheid en discriminatie een grote rol spelen.

” Emoties worden vrijuit gedeeld, feministische woede wordt gevierd en het geeft schrijvers een stem die niet altijd gehoord wordt.”

Waar manifesten een nieuwe samenleving voor ogen hebben, geven feministische manifesten hier vorm aan vanuit een feministisch perspectief. Er komen veel verschillende onderwerpen aan bod en rekenen onder andere af met het patriarchaat, kapitalisme en kolonialisme.

Uniek aan een feministisch manifest is de toon van de tekst. Emoties worden vrijuit gedeeld, feministische woede wordt gevierd en het geeft schrijvers een stem die niet altijd gehoord wordt. Schrijvers van feministische manifesten weigeren verandering langzaam en geduldig af te wachten. Hiermee verzetten zij zich ook tegen allerlei stereotypen, zoals het idee dat vrouwen woede niet mogen uiten en altijd ‘te’ emotioneel zijn. Het feministische manifest is de perfecte manier om al deze emoties juist te omarmen. 

In de afgelopen weken las ik drie manifesten: Feminism for the 99%, The Xenofeminist Manifesto en Glitch Feminism. Hoe zien zij een feministische toekomst voor zich in tijden van ongelijkheid, globalisering en technologie? Wat moet er veranderen? En realiseren we de utopie die zij voor ogen hebben? 

Feminism for the 99%: A Manifesto (2019)

Cover Feminism for the 99%: A manifesto. Bron: Verso Books.

In dit manifest verzetten universitair docent Tithi Bhattacharya en filosofen Cinzia Arruzza en Nancy Fraser zich tegen wat zij ‘feminisme voor de 1%’ noemen. Dit feminisme is er maar voor een kleine groep vrouwen die veel sociale, culturele en economische voordelen en privileges hebben, en richt zich voornamelijk op de representatie van vrouwen in de top van het bedrijfsleven. Bhattacharya, Arruzza en Fraser eisen in hun manifest een vorm van feminisme die er is voor de meerderheid – de 99% – zoals mensen in lagere sociaal-economische klassen, mensen van kleur, LHBTQIA+ personen en mensen met een beperking. Feminisme voor de 99% is vooral antikapitalistisch, omdat dit systeem volgens de schrijvers genderongelijkheid in stand houdt door onmisbare en onbetaalde zorgtaken vooral aan vrouwen over te laten. Daarnaast is deze vorm van feminisme ook anti-racistisch en komt het op voor het milieu, door de uitbuiting van de aarde (denk aan fossiele brandstoffen), vervuiling en de opwarming van de aarde tegen te gaan.

“Feminisme voor de 99% is voor iedereen die is uitgebuit, gedomineerd en onderdrukt en ernaar streeft een bron van hoop te zijn voor de gehele mensheid.”

Ik vind dit manifest op een toegankelijke en inspirerende manier geschreven. Als het gaat over kapitalisme en klimaatverandering, hebben we het over grote problemen die soms overweldigend kunnen aanvoelen, zeker als je ze ook nog eens met elkaar in verband brengt. Want waar begin je met verzet tegen deze enorme, globale systemen en hoe doe je dat? Dit manifest houdt zich bezig met deze vragen en maakt duidelijk hoe kapitalisme, het patriarchaat en kolonialisme verbonden zijn. Maar ook welke vormen van verzet – zoals stakingen – mogelijk zijn.

The Xenofeminist Manifesto: A Politics for Alienation (2018)

Cover The Xenofeminist Manifesto: A Politics for Alienation. Bron: Verso Books.

In dit manifest roept feministisch collectief Laboria Cuboniks (een internationale groep verspreid over 4 verschillende landen) op tot een vorm van feminisme – Xenofeminisme (XF) – dat zij geschikt vinden voor de 21ste eeuw, een tijd die steeds complexer wordt en waar globalisering en technologie een steeds grotere rol (zullen) spelen. Kort samengevat staan 3 punten centraal:

1. XF kijkt kritisch naar de mogelijkheden die technologie biedt voor feminisme om (gender)gelijkheid te realiseren. Hoe kunnen online seksuele intimidatie of doxing bijvoorbeeld worden tegengegaan?

2. XF verzet zich tegen een binaire en statische manier van denken over biologie. Dit wordt bijvoorbeeld gebruikt om non-binaire mensen buiten te sluiten en hun bestaan te ontkennen. 

3. XF is ook voor de afschaffing van het binaire gendersysteem en pleiten voor een wereld waarin er geen restricties liggen op genderidentiteit en iedereen zich kan identificeren zoals zij zelf willen. Maar zij trekken dit verder en willen ook restricties en discriminatie op basis van etniciteit, klasse of beperking afschaffen, zodat dit niet langer tot ongelijkheid leidt.

“XF gebruikt vervreemding als drijfveer om nieuwe werelden te genereren.”

Dit manifest is voor mij het meest fascinerend van de drie, omdat het cryptisch is geschreven en soms moeilijk te achterhalen valt welk punt er wordt gemaakt. Ondanks dat de tekst minder toegankelijk is, worden er wel belangrijke punten gemaakt, zoals het afschaffen van het binaire gendersysteem. Daarnaast speelt kunst een grote rol in het manifest en staat het vol met opgemaakte prenten en afbeeldingen die de standpunten begeleiden. 

Glitch Feminism: A Manifesto (2020)

Cover Glitch Feminism: A Manifesto. Bron: Verso Books.

In Glitch Feminism pleit schrijver Legacy Russell voor een wereld waarin iedereen thuishoort en gelijk is. Het concept van de ‘glitch’ staat centraal in dit manifest: een elektronische of softwarematige storing, zoals de motor van een auto die stopt met werken. Ze ziet een glitch als het falen om te voldoen aan de norm: een storing die niet meer meedoet in en aan het systeem en hiermee de status quo verwerpt. Vanuit dit concept denkt Russell na over het lichaam, gender, seksualiteit en etniciteit. Zo pleit ze ervoor om te breken met de norm en het binaire idee dat er maar twee genders zijn. 

“Het gebruiken van het internet om te spelen, uit te voeren en te ontdekken heeft nog steeds potentie. Onszelf ruimte geven om te experimenteren brengt ons misschien wel dichter bij de visie van een ‘duurzame toekomst’.”

Glitch Feminism is het lezen zeker waard, omdat Russell op een enorm indrukwekkende en inspirerende manier technologie, kunst en feminisme aan elkaar weet te koppelen. Hiermee zet dit manifest mij aan tot nadenken over wat er mogelijk is als het aankomt op gender, feminisme en seksualiteit. Het is een zeer indrukwekkende tekst, waar ik nog vaak aan terugdenk. 

Oproep tot verzet

De drie manifesten hebben ieder hun unieke visie en stijl. Toch overlappen de werelden die deze schrijvers voor ogen hebben. Een boodschap die centraal staat: weg met het binaire gendersysteem! Alle drie de manifesten rekenen af met het systeem dat volhoudt dat er maar twee genders zouden bestaan. Vernietigen we dit idee, dan rekenen we volgens de schrijvers ook af met de restricties en discriminatie plaatsvindt op basis van gender. 

Feminisme voor de 99% is misschien wel het meest uitgesproken antikapitalistisch, maar ook in de andere manifesten wordt erkend dat het kapitalistische systeem een grote rol speelt in het patriarchaat – en daarmee genderongelijkheid – in stand houdt. 

Ook lijkt er een grote rol weggelegd voor technologie en het internet. Om werelden te bouwen, om identiteiten te ontdekken en om ongelijkheid tegen te gaan. Glitch feminisme ziet het als dé plek om te beginnen een nieuwe wereld te bouwen. Ook Xenofeminisme is hierover positief, maar ziet ook de belemmeringen die technologie met zich meebrengt. Want wie heeft er bijvoorbeeld toegang tot internet? 

“Voor de feministen die boos zijn, de norm willen verwerpen, die willen strijden, die klaar zijn voor verzet!”

Als je wilt starten met het lezen van feministische manifesten, dan is Feminism for the 99% een goede tekst om mee te beginnen. Dit is ook een aanrader voor feministen die meer van kapitalisme willen weten en hoe dit systeem samenhangt met klimaatverandering, kolonialisme en het patriarchaat. Voor de ervaren lezer en de kunstliefhebber is The Xenofeminist Manifesto hét manifest om te lezen. Als je je vastbijt en deze cryptische boodschap weet te ontcijferen, gaat er een interessante utopie voor je open. Maar mijn persoonlijke favoriet is Glitch Feminism, omdat ik nog nooit op deze manier over (de verbanden tussen) kunst, feminisme en technologie heb gelezen. Daarnaast herkende ik mij in Russell’s manifest en wist zij precies te verwoorden hoe ik zelf over gender en seksualiteit denk: als iets dat constant in beweging is en wat we vooral zelf (zouden) moeten bepalen. 

Voor de feministen die boos willen zijn, de norm willen verwerpen, die willen strijden, die klaar zijn voor verzet: het feministisch manifest is de leestip voor jou!